9 دی روز دفن فتنه

فتنه 88 که بر اساس نقشه بیگانگان و عناصر داخلی آنان در کشور براه افتاد؛ بعد از حرمت شکنی روز عاشورا و با اعتراض و بیداری توده های ملت ایران در روز نهم دی ماه خاموش گردید. و نهم دی روز به پاخواستن ملت برای حمایت از ارزش های دینی خود، در تاریخ ایران برای همیشه ثبت شد.

میرحسین موسوی و فرقه‌ سبز وی كه از 23 خرداد 88 به مناسبت های مختلف در اعتراضاتی فاقد منطق نسبت به نتایج انتخابات، معترض بودند

پس از حوادث تلخی كه در روز قدس(روزه خواری و بی احترامی به ماه مبارك رمضان همراه با شعار نه غزه نه لبنان)، 13 آبان(سر دادن شعار مرگ بر روسیه به جای مرگ بر آمریكا) و 16 آذر(اهانت دردناك به تمثال مبارك نایب امام زمان(عج) و احیاگر اسلام حضرت امام خمینی) آفریدند، فاجعه بزرگ و تلخ 6 دی(روزعاشورا) را آفریدند. آنها در این روز عظیم كه روز عزای تمام عالم در سوك شهادت مظلومانه حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و یاران باوفای شان است، مرحله بعدی قداست‌شکنی خود را که در دوره  2 خرداد و پس از آن، به صورت تئوریک در قالب جملاتی چون «عاشورا نتیجه تندروی پیامبر و علی در جنگ بدر بود»؛ «عصمت پیامبر و اهل‌بیت زیر سوال است»؛ «جایگاه الهی برای اهل‌بیت، ناشی از تفکر شیعه غالی است»؛ «من حتی امام حسین را هم استیضاح می‌کنم» و «سوك حسین، مانند سوك سیاوش است» ظاهر نموده بودند، این بارعملا با به آتش کشیدن خیام عزاداری اهل‌بیت علیهم السلام، جسارت شنیع به پرچم‌های منقش به نام مبارک حضرت سید‌الشهدا(ع) و حضرت ابوالفضل‌العباس(ع)، حمله به عزاداران و نمازگزاران ظهر عاشورا و سنگ باران و آجرباران كردن آنها، چادر كشیدن از سر زنان محجبه ای كه به هیئات عزاداری سید و سالار شهیدان می رفتند و بر زمین كوفتن و زخمی كردن آنها و هلهله و شادی و زدن بوق‌های ممتد، آن کردند كه همگان می دانند.

 اینها به‌زعم خود می‌خواستند در عاشورا، کار نظام را یکسره کنند و با بلاهت تمام، تصور می‌کردند مردم ولایتمدار ایران هم راضی به اهانت به امام غریبشان هستند!! آن افراد ضد ارزش های ملت به ولایت فقیه جسارت ها روا داشتند و مذبوحانه به عمود خیمه انقلاب اسلامی با شعارهای شان توهین می كردند.

محمدمحسن سازگارا، پادوی دفتر جورج دبلیو. بوش، رئیس‌جمهور پیشین ایالات متحده، پیش از «عاشورای سبز»(!) درباره برنامه‌های فرقه موسوی می‌گفت: «روز عاشورا، یک مسیر واحد در هر شهر قرار است اعلام شود، تا همه ما آنجا برویم و جمعیت میلیونی[!] خود را نشان دهیم. همچنین از ظهر عاشورا تا شام غریبان در خیابان‌ها نشسته و با یک بسیج عمومی دست به تعطیلی[!] عمومی در کشور می‌زنیم».  روز عاشورا که همیشه تعطیل است و جمعیت میلیونی معترضان سبزپوش نیز به هزار نفر هم نمی‌رسید؛ اینها از نشانه‌های حماقت ذاتی دشمنان این ملت است که دچار خودبزرگ‌بینی‌اند.  اما آیا واقعا طراحان این سناریوی كثیف و فجیع، خشم مقدس عزاداران حسینی را نادیده گرفته بودند؟ این حرکات مذبوحانه شکنندگان حرمت امام مظلوم(ع) البته در میان فرقه دستساز انگلستان «وهابیت صهیونیستی»، خوشبینانه_ابلهانه_ با توهم سقوط نظام تصور شد!

روزنامه وهابی «الحیات» عربستان كه البته در بیروتمنتشر می شود، با ذوق‌زدگی از اهانت عده‌ای اراذل و اوباش نوشت: «آشکار است نظام شیعه ایران در حال سرنگونی است و هیچ گزینه‌ای جز تسلیم در برابر مخالفان، پیش ‌رو ندارد»(!) روزنامه «ریاض» چاپ سعودی نیز به انعکاس اهانت به حضرت سیدالشهدا(ع) در تهران پرداخت و مدعی درگیری میان شیعیان بر سر اعتقادات شد! اما حماسه عظیم و 50 میلیونی «9 دی» تومار این توهمات را با شدت تمام در هم پیچید؛ این روز هم از نظر کمیت و هم از حیث کیفیت، بی‌شک پرشورترین روز تاریخ جمهوری اسلامی بود. این راهپیمایی، آنچنان عظیم بود که سران فتنه دست و پای خود را گم کردند و با وجود درک اندکشان از معادلات سیاسی، متوجه شدند هرگاه این مردم حس کنند فرد یا جریانی اعتقادات‌شان را آماج اهانت‌های خود قرار داده‌اند، با حضور میلیونی،‌ مهر «باطل شد» بر پیشانی آنها می‌زنند. 9 دی همه ایرانیان آمدند. آنها آمدند تا باز هم بگویند و فریاد كنند،‌اهل كوفه نیستند. آمدند به حرامیان ثابت كنند هرگز حاضر نیستند لحظه ای از امام حسین(ع) و رهبر حسینی شان جدا شوند. 9 دی روز تولد مجدد انقلاب بود؛ در این روز انقلاب اسلامی بار دیگر عزت و شكست ناپذیری اش را به رخ كسانی كشید كه در خواب های پریشان و بی تعبیرشان، سقوطش را می دیدند!! عشق حسین علیه السلام كه در دلهای ملت بصیر ایران موج می زد، در نهم دیماه كاری با توطئه گران و فتنه جویان كرد كه هرگز آن را فراموش نخواهند كرد. 9 دی روز تثبیت مجدد انقلابی شد كه دلهای مستضعفان و آزادگان دنیا برایش می تپد؛ دلهایی كه 8-7 ماه با نگرانی حوادثی را كه عده ای پشیمان از انقلاب كه سجده شان دیگر به جای آنكه برای خدا باشد، برای كاخ سیاه شیطان بزرگ در واشنگتن بود،آفریدند دنبال می كرد. و در پایان، 9 دی روز زمینه ساز بیداری اسلامی منطقه و واژگونی عمال دست نشانده آمریكا و رژیم صهیونیست شد.

شایسته است در خاتمه بخشی از فرمایشات حضرت آیت الله العظمی خامنه ای را درباره این روز حماسی و تاریخی؛ یوم الله 9 دی آورده و مطلب را با این فرمایشات گهربار، متبرك كنیم.

* در شرایط فتنه، كار دشوارتر است؛ تشخیص دشوارتر است. البته خداى متعال حجت را همیشه تمام می كند؛ هیچ وقت نمی گذارد مردم از خداى متعال، طلبكار باشند و بگویند تو حجت را براى ما تمام نكردى، راهنما نفرستادى، ما از این جهت گمراه شدیم. مهم این است كه انسان این مجاهدت را بكند. این مجاهدت به نفع خود انسان است؛ خداى متعال هم در این مجاهدت به او كمك میكند. 19 دىِ مردم قم در سال 56 از این قبیل بود، 9 دىِ آحاد مردم كشور(سال 88) از همین قبیل است. حركت عظیم روز چهارشنبه‌ نهم دى ماه حجت را بر همه تمام كرد. 9 دى با 10 دى فرقى ندارد؛ این مردمند كه ناگهان با یك حركت كه آن حركت برخاسته از همان عواملى است كه نوزدهم دىِ قم را تشكیل داد؛ یعنى برخاسته از بصیرت است، از دشمن‌‌‌‌‌شناسى است، از وقت‌‌‌‌‌شناسى است، از حضور در عرصه‌ مجاهدانه است، روز 9 دى را هم متمایز می كنند. روز 9 دىِ در تاریخ ماند؛ این هم یك روز متمایزى شد. شاید به یك معنا بشود گفت كه در شرائط كنونى كه شرائط غبارآلودگىِ فضاست، این حركت مردم اهمیت مضاعفى داشت؛ كار بزرگى بود. هرچه انسان در اطراف این قضایا فكر میكند، دست خداى متعال را، دست قدرت را، روح ولایت را، روح حسین بن على علیه السّلام را مى‌‌‌بیند. این كارها كارهائى نیست كه با اراده‌‌‌‌ امثال ما انجام بگیرد؛ این كار خداست، این دست قدرت الهى است؛ همان طور كه حضرت امام رحمة الله علیه در یك موقعیت حساسى كه من بارها این را نقل كرده‌‌‌‌ام  به بنده فرمودند: «من در تمام این مدت، دست قدرت الهى را در پشت این قضایا دیدم». درست دید آن مرد نافذِ بابصیرت، آن مرد خدا.

فرمایشات در دیدار مردم قم/ 19 دیماه 88***

* اگر آمریكائى‌ها و انگلیسى‌ها و صهیونیست ها، (در دوران فتنه) می توانستند نیرو وارد خیابان هاى تهران بكنند، یقین بدانید می كردند. اگر برای شان امكان داشت كه با حضور وابستگان و مزدوران خودشان از خارج، عرصه را آنچنان كه می خواهند، هدایت كنند، می كردند. منتها می دانستند این كار به ضررشان تمام می شود. تنها كارى كه می توانستند بكنند، این بود كه در صحنه‌ تبلیغات، در صحنه‌ سیاست جهانى، از آشوبگر، از اغتشاشگر حمایت كنند. رؤساى جمهور كشورهاى مستكبر در این قضیه وارد میدان شدند؛ اغتشاشگران خیابانى و خرابكارانى را كه با آتش زدن می خواهند موجودیت خودشان را نشان بدهند، ملت ایران نامیدند؛ شاید بتوانند اوضاع را آنچنان كه طبق میل خودشان است، در افكار عمومى دنیا و كشورمان تصویر و ترسیم كنند؛ اما شكست خوردند. قوى‌ترین و آخرین ضربه را ملت در روز 9 دى و 22 بهمن وارد كرد. كار ملت ایران در 22 بهمن، كار عظیمى بود؛ 9 دى هم همین جور. یكپارچگى ملت آشكار شد. همه‌ كسانى كه در عرصه‌ سیاسى به هر نامزدىرأى داده بودند، وقتى دیدند دشمن در صحنه است، وقتى فهمیدند اهداف پلید دشمن چیست، نسبت به آن كسانى كه قبلاً به آنها خوشبین هم بودند، تجدید نظر كردند؛ فهمیدند كه راه انقلاب این است، صراط مستقیم این است.

فرمایشات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر حضرت علی بن موسی الرضا المرتضی علیه آلاف التحیة و الثناء/ اول فروردین 1389***

* راهپیمائى مردم در 22 بهمن با همه‌ عظمتى كه دارد یك كار متعارف است، یك كار روان‌شده است، شناخته‌شده است، توقع است كه انجام بگیرد و انجام می گیرد؛ 23 تیر در سال 78، یك كار متعارف نبود، یك كار متوقع نبود؛ كار 9 دى ماهِ هم همین جور بود. شناختن موقعیت، فهمیدن نیاز، حضور در لحظه‌ مناسب و مورد نیاز؛ این اساس كار است كه مؤمن باید این را هم با خود همراه داشته باشد تا بتواند وجودش مؤثر بشود؛ آن كارى را كه باید انجام بدهد، بتواند انجام بدهد. یكى از قله‌هاى فراموش نشدنى، 9 دى بود.

فرمایشات در دیدار اعضای شوراى هماهنگى تبلیغات اسلامى/ 29 دیماه 88***

* روز نهم دى شما دیدید در این كشور چه اتفاقى افتاد و چه حادثه‌اى پیش آمد. دشمنان انقلاب كه همیشه سعى می كنند  راهپیمائى‌هاى میلیونى را بگویند چند هزار نفر آمده‌اند - تحقیر كنند، كوچك كنند - اعتراف كردند و گفتند در طول این بیست سال، هیچ حركت مردمى‌اى به این عظمت در ایران اتفاق نیفتاده است؛ این را نوشتند و گفتند. آن كسانى كه سعى در كتمان حقایق درباره‌ جمهورى اسلامى دارند، این را گفتند. علت چیست؟ علت این است كه مردم وقتى احساس می كنند دشمن در مقابل نظام اسلامى ایستاده است، مى‌آیند توى میدان. این حركتِ ایمانى است، این حركتِ قلبى است؛ این چیزى است كه انگیزه‌ خدائى در آن وجود دارد؛ دست قدرت خداست، دست اراده‌ الهى است؛ این چیزها دست من و امثال من نیست. دل ها دست خداست. اراده‌ها مقهور اراده‌ پروردگار است. وقتى حركت خدائى شد، براى خدا شد، اخلاص در كار بود، خداى متعال اینجور دفاع می كند. لذا می فرماید: «انّ اللَّه یدافع عن الّذین آمنوا».

فرمایشات در دیدار فرمانده و پرسنل نیروى هوایى ارتش جمهوری اسلامی ایران/ 19 بهمن 88 ***

محمدمهدی تقوی

تربیت خانواده:
1-    تعريف تربيت ديني
2-    جايگاه نهاد خانواده در تربيت ديني
3-   مسؤليت هاي خانواده در تربيت ديني
4-    چالشهاي جديد در تربيت ديني
5-    نقش خانواده در مواجهه با چالشهاي جديدي

تعريف تربيت ديني:
مجموعه اعمال عمدي و هدفدار ، به منظور آموزش گزارههاي معتبر يك دين به افراد ديگر ، به نحوي كه آن افراد در عمل و نظر به آنم آموزه¬ها پايبند گردند.
تعريف موردنظر: شكوفا سازي استعدادها با فطرت ديني انسان¬ها
براساس آيه فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله/ روم 30
براساس  آموزه¬هاي اسلامي دينداري در نهاد و فطرت انسان¬ها قرار داده شده است

استعدادهاي ديني 
1-    شناخت ها و باورهاي ديني : نهاد جستجوگر خالق هستي ،مسير زندگي انسان،انسان مخلوق
2-    عواطف و احساسات ديني:خداگرايي،عشق و محبت به خدا،اتكا به خدا
3-    رفتارهاي ديني : همه انسانها دنبال عبادت بوده¬اند.
عبادات: خضوع در برابر خدا ، مناسك و سعائر ديني، نماز، روزه و...
اخلاقيات اجتماعي: كمك به انسانها، ايثار، تواضع، محبت به انسانها و خيرخواهي، تنظيم روابط اقتصادي و اجتماعي انسانها
نكته تربيتي: هدف اساسي ديني پرورش اعتقادات و باورهاي مذهبي ، چرا كه همه ابعاد ديگر متأثر از اين بعد است.
خانواده:
تعريف نهاد اوليه و اساسي اجتماعي كه بر اساس ازدواج يك مرد و دست كم يك زن تشكيل مي¬شود. مناسبات خوني و ساناد يافته دارد، نوعي اشتراك مكاني و كاركردهاي رواني ، جسماني و تربيتي و اقتصادي دارد.
متولیان تربیت:
چه نهادهايي عهده¬دار تربيت ديني هستند؟
1-    خانواده
2-    معلمان و استايد، نهادهاي آموزشي جامعه
3-    نهادهاي ديني : روحانيت و ماسجد
4-    نهادهاي حكومتي
5-    رسانه¬ها
بیشترين مسؤلييت در تربيتي ديني به عهده خانواده است به دلايل زیر:
دليل ديني : قو انفسكم و اهليكم تارا وقودها الناس و الحجاره / تحريم آيه 6
1-    اصل اوليه در تربيت برقراريي رابطه است و اعضاي خانواده بيشترين(كمّي) و عميق ترين(كيفي) رابطه را با افراد دارد.
2-    تأثير گزارترين افراد بر انسانها، اعضاي خانواده آنها هستند به دليل: روابط عميق زياد، مناسبات خوني و عاطفي، وابستگي اقتصادي و اجتماعي بيشتر.
3-    بهترين فرصت ها و زمان¬ها در اختيار اعضاي خانواده است.
مناسب ترين زمان براي تربيت، كودكي و نوجواني است كه افراد در اختيار خانواده هستند.
4-    تأثير گزاري تنها خانواده بر جنبه¬هاي وراثتي يا ژنتيك
وراثت نقش مهمي در تربيت ديني دارد 
استمرار تربيت ديني در بزرگسالي:
ازدواج  كه با تحقق اين مهم نصف دين كامل مي¬شود.
همراهي اعضاي هانواده با راهبردها و فنون تربيت ديني
اهميت دادن به دين، حمايت از هم در تربيت ديني
تأثير پذيري عميق زن و شوهر از يكدیگر كه در بعد تربيت ديني هم هست.
مسؤليت اعضاي خانواده در تربيت ديني
1-    از انعقاد نطفه تا تولد: تأثيرات مهم تربيتي كه انعقاد نطفه نامناسب تأثيرات جبران ناپذيري در دينداري دارد.
2-    آموزش رفتارها و احساسات دين در دوره كودكي اول دوم بسيار حائز اهميت است
3-    زمينه سازي رشد باورها و شناخت¬هاي ديني – هويت ديني در نوجواني
نقش تربيت ديني خانواده در بزرگسالي
استمرار به دليل نوعي ولايت ، بعلاوه تأثير گزاري  پس از ازدواج فرزندان و استقلال آنها هم بايد باشد تا نوعي اطاعت و جلب رضايت به تحقق برسد و فرزنداان در بزرگسالي هم از والدي ن تأثير بپذيرند.
نقش كداميك از والدين در تربيت ديني برجسته تر است؟
بعد اجرايي، كسب حلال، حمايت اقتصادي و برنامه¬ريزي كلي 
نكته مهم اين است كه مديريت تربيتي با پدر است اما فعاليت تربيتي با مادر است.
در مجموع مادر در تربيت ديني تأثيرگذار تر از دیگر اعضای خانواده است.
طوبي لمن كانت امه عفيفه / الحديث فريد تنكابني ج2ص 117
ويژگي¬هاي مادر
1-    رابطه زيستي بسيار نزدي
2-    رابطه عاطفي نزديكتر با فرزند
3-    زمان بيشتري با فرزندان صرف مي¬كند.
4-    روحيه همدلي و پرورش دهندگي در زنان قويتر است.
مثل عطوفت مادري در هنگام بيماري و بي¬خوابي مادر در اين هنگام.
چالش¬هاي جديد 
1-    تأثير مهم رسانه¬ها بر تربيت از جمله تربيت ديني و دشواري مهار اين تأثيرگذاري بر فرزندان 
2-    شبهات اعتقادي ، فكري جديد و سرعت انتقال آنها از طريق راديواينترنت، ماهواره و ...
3-    گسترش ديدگاه¬هاي پلوراليستي در دين و مذهب
4-    ضعف¬ها و آسيب¬هاي ناشي ار متوليان دين
5-    گره خوردن مشكلات و ضعف¬هاي سياسي با اصل دينداري و اعتقادات
نقش خانواده در مواجهه با چالش هاي جديد
1-    برنامه¬ريزي و حضور فعال در تربيت ديني بيش از قبلكه عالمانه و مدبرانه باشد.
2-    مهار و كنترل رسانه¬ها و زمينه¬هاي گمراه كننده قبل از تثبيت اعتقادي و هويت ديني قوي در فرزند
3-    كنترل معاشرت¬ها
4-    تقويت باورهاي دين و رفتارهاي ديني خودشان از جمله زن و شوهر در مقابل فرزندان
5-    جدانشدن از سنت¬هاي مذهبي  : اماكن مدهبي مثل مسجد و زيارتگاه¬ها و...

ویژگی خانواده موفق:
1-    عالم و دانا به وظايف
2-    عامل به وظايف
3-    عدالت بين فرزندان
4-    رئوفت و عطوفت
نقش خانواده :
1-    جدي بودن خانواده در تربيت
2-    نقش مهم خانواده در تربيت
3-     سرنوشت جامعه در گرو تربيت صحیح
4-    پرورش صحيح فرزندان
5-    صبر و بردباري والدين نسبت به فرزندان

صفات الهی در قرآن کریم یکی از راه های شناخت خداوند، نگرش از منظر صفات الهی است؛ ولی در این راه باید با دقت گام برداریم، تا از خطر تشبیه و تنقیص در امان بمانیم. خدای سبحان در آیه 180 سوره اعراف، صفات و اسمای حسنی را برای خود ثابت می کند و مردم را برای خواندن آن ها دعوت می نماید و می گوید:
« و لله الاسماء الحسنی فادعوه بها و ذروا الذین یلحدون فی اسمائه»؛ و برای خداوند نام های نیکی است. خدا را با آن نام ها بخوانید و کسانی را که اسمای خدا را تحریف می سازند، رها سازید.
هم چنین در آیه 11 سوره شوری، هرگونه مثلیت و تشبیه را از خداوند نفی می کند و می فرماید: «لیس کمثله شیء و هو السمیع البصیر» همانند او چیزی نیست و او شنوا و بیناست.
همین مطلب از آیه 74 سوره نحل و آیه 4 سوره اخلاص نیز استفاده می شود. متکلمان، صفات الهی را به لحاظ های گوناگون تقسیم کرده اندـ؛ برای نمونه اگر صفات از ذات انتزاع شوند، صفات ذاتیه نام دارند که به دو دسته صفات ثبوتیه یا جمالیه، مانند علم و قدرت، و صفات جلالیه یا سلبیه، مانند جهل و عجز، تقسیم شده اند: و اگر صفاتی از نسبت ذات به افعال انتزاع شوند، یعنی به افعال خداوند ارتباط پیدا کنند، صفات فعلیه نامیده می شوند؛ مانند خالق و رازق و غیره... .

فرق اسم و صفت

اسم در لغت و عرف به معنای لفظ دال بر شخص یا شئ است.
اسم در اصطلاح اهل معرفت به معنای ذات با تعیّن خاص است؛ یعنی ذاتی که صفتی از صفات یا همه صفات او مورد نظر باشد، اسم در این اصطلاح از سنخ وجود خارجی و عینی است و از مقوله لفظ نیست، چنین اسمی خود دارای اسم است و مفهوم دال بر آن را اسم اسم الاسم می نامند.
«الله» برترین نام از نام های ذات مقدس است که هستی صرف و جامع و مبداء تمام کمالات وجودی و منزه از هر نقصی می باشد و چون آن ذات مقدس جامع همه اسمای حسنا و صفات نیکو است، گفته می شود «الله» اسم ذاتی است که جامع همه کمالات است و در غیر این صورت اشتمال بر کمالات در معنای این کلمه مأخوذ نیست.
«الله» اسم خاص خداوند است که جامع همه صفات جلالی و جمالی می باشد و تنها بر خداوند متعال اطلاق می شود، به همین خاطر لفظ جلاله «الله» موصوف همه اسمای حسنای خداوند قرار می گیرد، ولی خود، صفت هیچ اسمی واقع نمی شود، بر این اساس گفته می شود که الله اسم ذات و دیگر اسم های خداوند متعال نام های صفات او هستند.1
در منابع کلامی اصطلاح صفات الهی رواج بیشتری دارد، این تعبیر گاه با اسماء به کار می رود و در این کاربرد مقصود «عالم» «علیم» «قادر» «مرید» و ... در زمره صفات و اسمای الهی جای می گیرند. گاه نیز تفاوتی بین معنای این دو اصطلاح در نظر گرفته می شود که بر اساس آن، مفاهیم «علم» «قدرت»، «حیات» و ... از صفات خداوند و مفاهیم «عالم» «علیم» و «قدر»، «حی» و ... از اسمای باری تعالی به شمار می آید.
در این میان اصطلاح دیگری نیز وجود دارد که طبق آن مقصود از «اسم» واژه ای است که به عنوان اسم خاص «علم» بر خدا دلالت می کند و صفت لفظی است که از اوصاف الهی حکایت دارد، بنابر این، اصطلاح تعداد اسمای الهی بسیار اندک است و تنها شامل الفاظی مانند «الله» در زبان عربی و «خدا» در زبان فارسی می گردد، ولی صفات خداوند فراوانند و واژه هایی چون عالم، حی، مرید، قادر و ... همگی از اوصاف به شمار می آیند.
به هر حال مقصود از صفت در این نوشتار مفهومی است که به خدا نسبت داده می شود و بر ذات الهی حمل می گردد.2
دو مباحث کلمی، به طور معمول صفات الهی را از چند جهت طبقه بندی می کنند و بر هر یک از اقسام آن نام خاص را می گذارند. از این رو به صورت مختصر به تقسیم بندی صفات الهی اشاره می شود.
الف) صفات ثبوتی و سلبی، صفات ثبوتی: صفات ثبوتی بیان گر بعدی از ابعاد کمالی خداوند است و از ثبوت واقعیتی در ذات الهی حکایت می کند، اما صفات سلبی حاکی از سلب نوعی نقص و مفهوم عدمی از ذات خداوند است.
ب) صفات ذاتی و صفات فعلی: صفت ذاتی، با لحاظ یکی از کمالات خداوند، از ذات الهی انتزاع می گردد و بر آن حمل می شود مثلا یکی از کمالات الهی توانایی خداوند بر انجام هر کاری است، ذهن با توجه به این کمال وجودی، مفهوم «قدرت» را انتزاع می کند و آن را به ذات واجب الوجود نسبت می دهد.
از سویی دیگر صفت فعلی، مفهومی است که از وجود رابطه خاص بین ذات الهی و موجودی دیگر گرفته می شود، مثلا خداوند رابطه ایجادی خاص با موجودات دیگر دارد و آن ها را از حالت معدومیت خارج ساخته به آنان وجود می باشد، با توجه به این رابطه خاص، ما مفهوم «خلق» (آفریدن) را به خدا نسبت می دهیم و او را خالق و آفریدگار می خوانیم.
ج) صفات نفسی و اضافی؛ صفات نفسی آن دسته از اوصاف اند که مفاهیم آن ها مشتمل بر اضافه و نسبت به غیر نیست اما صفات اضافی به لحاظ مفهومی، بر نوعی «اضافه» به غیر مشتمل است، مثلا حیات، صفتی نفسی است اما علم، قدرت و اراده اوصافی اضافی اند، زیرا مفهوم علم بر اضافه بر شئ، دیگر یعنی «معلوم» مشتمل است و در مفاهیم قدرت و اراده نیز اضافه به «مقدور» و «حرام» نهفته است.
د) صفات ذاتی و خبری: این تقسیم بندی به اهل حدیث اختصاص دارد. مقصود از صفات ذاتی در این جا صفتی است که بر کمالات ذات واجب تعالی دلالت دارد، در مقابل صفت خبری آن است که در متون دینی (قرآن و روایات) به خداوند نسبت داده شد و اگر معنای ظاهری آن در نظر گرفته شود، مستلزم تجسم خدا و مشابهت او با مخلوقات مادی خویش خواهد بود.

توقیفی بودن اسماء و صفات الهی

گروهی از متکلمان اسلامی قائل به توقیفی بودن اسماء و صفات الهی هستند، یعنی باید صرفا آن چه در قرآن و روایات معتبر به عنوان نام یا صفت خدا وارد شده است اکتفا کرد.
گروهی دیگر معتقدند که اسماء و صفات الهی توقیفی نیست مشروط به آن که به کار بودن صفت یا اسمی که در قرآن و روایات نیامده مستلزم نقص و محدودیت برای خداوند نشود.
قائلان به توقیفی بودن به دلایلی نقلی از جمله آیه 180 از سوره اعراف تمسک کردند که می فرماید: «و نام های نیکو به خدا اختصاص دارد، پس او را با آن ها بخوانید و کسانی که را که در مورد نام های او به کژی می گرایند رها کنید، بزودی به (سزای) اعمال خود کیفر خواهند یافت».
ولی واقعیت آن است که از نظر عقلی مالامی که اسمه یا صفتی مستلزم نقص و محدودیتی برای ذات مقدس خداوند نشود اطلاق اسم یا صفت بر خداوند محدود به قرآن و روایات اسلامی نمی شود.3
بی تردید شناخت کامل کند ذات الهی برای انسان ممکن نیست.4 و تنها راه عمومی شناخت خدا، معرفت اسماء و اوصاف اوست از این رو قرآن کریم یکی از مهمترین اهداف خود را اصلاح، تعمیق و گسترش شناخت انسان از خدا می داند و در آیات متعددی از اوصاف الهی سخن می گوید: با این حال شناخت خداوند متعال از رهگذر اوصاف راهی دشوار و پر خطر است و باید دقیق و محتاط بود؛ زیرا اندک لغزشی ممکن است گمراهی و انحراف را به دنبال داشته باشد.
به هر حال قرآن کریم در سوره ها و آیات متعدد صفات ثبوتیه و سلبی و ... خداوند متعال را یادآوری کرده است: از جمله در سوره حدید به برخی از صفات الهی اشاره کرده و می فرماید: «هو الاول و الآخر و الظهر و البطن و هو بکل شیء علیم»؛5 اول و آخر و پیدا و پنهان اوست؛ و او به هر چیزی داناست.»
در آیه یاد شده به پنج صفت از صفات الهی که عبارتند از اول، آخر، ظاهر، باطن و علیم بودن خداوند اشاره شده است.
قرآن کریم در سوره حشر نیز به تعدادی از صفات خداوند متعال اشاره کرده و می فرماید: «هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب و الشهاده هو الرحمن الرحیم ـ هو الله الذی لا اله الا هو الملک القدوس السلام المومن المهیمن العزیز الجبار المتکبر سبحان الله عما یشرکون ـ هو الله الخالق البارئ المصور له الاسماء الحسنی یسبح له ما فی السماوات و الأرض و هو العزیز الحکیم»6 او خدایی است که معبودی جز او نیست، دانای آشکار و نهان است، و او رحمان و رحیم است، و خدایی است که معبودی جز او نیست، حاکم و مالک اصلی اوست، از هر عیب منزه است، به کسی ستم نمی کند، امنیت بخش است، مراقب همه چیز است، قدرتمندی شکست ناپذیر که با اراده نافذ خود هر امری را اصلاح می کند، و شایسته عظمت است؛ خداوند منزه است، از آن چه شریک برای او قرار می دهند، او خداوندی است خالق، آفریننده ای بی سابقه و صورتگری (بی نظیر)، برای او نام های نیک است، آن چه در آسمان ها و زمین است تسبیح او می گویند، و او عزیز و حکیم است.7

بنابر این برخی از صفات الهی که در قرآن آمده عبارتند از:

بارّ، باطن، بدیع، بَرّ، بصیر، اله، احد، صمد، اول، آخر، السمیع، البصیر، القدیر، القادر، العلی، الاعلی، البدیع، الاکرم، الحی، الحکیم، العلیم، الحلیم، الحفیظ، الحق، الحسیب، الحمید، الرب، الرحمن، الرحیم، الرازق، الرقیب، الرؤف، السلام، المؤمن، المهیمن، العزیز، الجبار، المتکبر، الشهید، العفو، الغنی، الفاطر، الفتاح، الملک، القدوس، القوی، القریب، القیوم، المجید، المولی، المحیط، المبین، المصور، الکریم، الکبیر، الکافی، النور، الوهاب، الواسع، الودود، الوکیل، التواب، الخبیر، الخالق، الشکور، العظیم، اللطیف و ... .8
البته ذکر تمام صفات و اسماء خداوند متعال که در قرآن کریم آمده از حوصله این نوشتار کوتاه خارج است.9

پی نوشتها:

• 1. ر.ك: آیت الله جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم؛ موسسه نشر اسراء چاپ سوم، 1381 ه.ش، ج 1، ص 307
• 2. ر.ک سعیدی مهر محمد، آموزش کلام الهی(1)، قم، موسسه فرهنگی طه، چاپ اول، 1377، ص 194 ـ 195.
• 3. ر.ک: آموزش کلام اسلامی، همان، ص 216 ـ 217.
• 4. ر.ک: سوره طه، آیه 110.
• 5. سوره حدید، آیه 3.
• 6. سوره حشر، آیات 22 ـ 24.
• 7. ر.ک، سید محمد حسین طباطبایی، رسائل توحیدی، ترجمه: علی شیروانی، قم، انتشارات الزهرا، چاپ اول، 1370، ص 44 ـ 75.
• 8. برای آگاهی بیشتر، ر.ک: آیت الله مکارم شیرازی، ناصر، پیام، قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج4، ص 287، و نیز سوره های حدید، حشر و اخلاص.8]
• 9. برای آگاهی بیشتر می توان به کتاب اسماء و صفات الهی در قرآن، آقای دکتر محمد باقر محقق، تهران، انتشارات اسلامی، ج1 و 2 و ... مراجعه نمود.

راه رسیدن به بهشت از نگاه قرآن :

قرآن مجید بهشت ابدی را پاداش نیکوکاران و متقین و جهنم را جای کافران و گناهکاران می داند و تاکید دارد که انسان با ایمان و عمل صالح خود و کسب رضایت خداوند متعال می تواند به تنعم جاودان برسد. بهشت جایی است که خداوند برای نیکوکاران آماده ساخته و همه نعمت ها در آن یافت می شود. در قرآن مجید به بخشی از این نعمت ها اشاره شده است. هدف از ذکر آنها تنها این است که به قدر ممکن، بهشت را برای انسان ترسیم کند، زیرا نعمت ها و خوشی های بهشتی با نعمت های این دنیا تفاوت بنیادی دارد و تعابیر این جهانی، توان تفسیر حقایق بهشتی را ندارند، چنان که جنین در رحم مادر توان درک واقعیت های دنیا را ندارد.جهنم نیز جایی است که در آن گنهکاران و ظالمان به انواع عقوبت گرفتار می شوند. قرآن مجید اوصافی برای جهنم برشمرده که همانند بهشت برای نزدیکی به ذهن است و حقیقت جهنم برای انسان با تعابیر متعارف قابل درک نیست.از آیات قرآن و روایات به روشنی برمی آید که خداوند بهشت و جهنم را هم اکنون آفریده و برای نیکوکاران و گنهکاران آماده ساخته است. آیاتی که بر این حقیقت دلالت دارند از جمله آیات ۱۲ ۱۵ سوره نجم هستند که می فرماید: ولقد رآه نزلة أخری عند سدره المنتهی عندها جنه المأوی؛ و قطعا پیامبر بار دیگر نیز او فرشته وحی را مشاهده کرد نزد سدره المنتهی که جنه الماوی نزد آن است. مقصود ازجنه الماوی همان بهشت موعود است که آیات دیگر از آن به جنات عدن و مانند آن یاد کرده اند. اگر بهشت آفریده نشده بود، چنین لحنی از فصاحت و بلاغت دور بود.آیات دیگری نیز از مهیا شدن بهشت و جهنم برای نیکوکاران و بدکاران خبر داده اند که شاهدی بر وجود کنونی آنها هستند. در آیه ۱۳۳ سوره آل عمران خداوند می فرماید؛ و برای نیل به آمرزش از پروردگارخود و بهشتی که پهنایش به قدر آسمان ها و زمین است برای پرهیزکاران آماده است. بشتابید. به طور کلی می توان گفت هر عمل نیکی که برای رضایت خداوند باشد، آدمی را به بهشت رهنمون می کند. برخی اعمال نیک را عقل آدمی فرمان می دهد و برخی دیگر را خدا فرمان می دهد و حتی فرامین خدا، احکام عقل را نیز تایید می کند. فرمانهای خدا در قرآن و روایات پیامبر و امامان معصوم آمده اند و از اعمالی یاد کرده اند که جای دارد به برخی از آنها اشاره کنیم.
ایمان و عمل صالح
ایمان و عمل صالح از اعمالی است که آدمی را به بهشت راه می نماید. قرآن کریم در این باره در آیه ۸۲ سوره بقره می فرماید: و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آنان اهل بهشتند و در آن جاودان خواهند بود.
تقوا
تقوا عبارت است از آنچه انسان را از گناه حفظ می کند و موجب می شود که او به واجبات و مستحبات اهتمام بیشتری نشان دهد. تقوا بی ارتباط با ایمان و عمل صالح نیست. قرآن در این باره در آیه ۴۵ سوره حجر می فرماید: به یقین، متقین در باغ ها و کنار چشمه ها خواهند بود.
پیروی از خدا و رسول(ص)
هر کس از اوامر و نواهی خدا و رسولش پیروی کند، خدا او را به بهشت در می آورد و هرکس خدا و رسولش را نافرمانی کند، خدا او را به جهنم می برد.
راستی و راستگویی
قرآن اوصافی برای راستگویان و همچنین پرهیزکاران و نیکوکاران برمی شمرد. می توان اوصاف مشترک راستگویان و پرهیزکاران و نیکوکاران را چنین یاد کرد: ایمان به خدا، معاد، فرشتگان، کتاب های آسمانی، پیامبران الهی و نیز انفاق به یتیمان و بینوایان، در راه ماندگان و مستمندان آبرومند، بر پاداشتن نماز، پرداخت زکات، وفا به عهد و پیمان و بردباری در سختی و دشواری. بنا بر آیات قرآن از جمله آیه ۱۷۷ سوره بقره کسانی که خویشتن را بدین اعمال و رفتار ارزشمند بیارایند اهل راستی و پرهیزگاری هستند: اولئک الذین صدقوا و اولئک هم المتقون؛ اینها کسانی هستند که راست می گفتند و گفتارشان با اعتقاداتشان هماهنگ است و اینها پرهیزکاران هستند.
اهتمام به نماز
آنان که هیچ گاه نماز را ترک نمی کنند و در ادای آن، وقت و شرایط لازم را ارج می نهند و به روح و حقیقت آن پی برده اند و هیچ چیز را بر این فرضیه الهی ترجیح نمی دهند، در قرآن ستوده شده اند و جایگاه ابدی آنان بهشت است. قرآن در آیات ۳۴ و ۳۵ سوره معارج می فرماید: آنان که بر نماز مواظبت دارند آنان در باغ های بهشتی گرامی داشته می شوند.
انفاق در راه خدا
انفاق در راه خدا جایگاه والایی در میان اعمال پسندیده دارد. انفاق فقط در امور مادی و مالی پسندیده نیست، بلکه بهترین انفاق در راه خدا، انفاق علم و دانش و احکام و معارف دین است. قرآن می فرماید پرهیزکاران همانا در توانگری و تنگدستی، انفاق می کنند. آنها پاداششان آمرزش پروردگار و بهشت هایی است که از زیر درختانش، نهرها جاری است، جاودانه در آن می مانند.
شهادت در راه خدا
کسی که از جان خویش که عزیزترین سرمایه اوست در راه خدا می گذرد نزد خداوند، مقام بس والایی دارد. خداوند به صراحت فرموده که شهید را پیش خود جای و به او روزی می دهد. در بهشت هیچ پاداشی همانند مقام قرب ارزشمند نیست. قرآن می فرماید؛ هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند، بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.

واکاوی این جریان و توجه به الزامات تداوم آن،‌برای کسانیکه دل در گرو اصول و مبانی دینی و گفتمان حضرت امام (ره) دارند،‌حائز اهمیت است.

1- ورود اصطلاح اصولگرایی در گفتمان سیاسی کشور:‌

از دیرباز، اصطلاحات متعددی،‌همچون:‌جریان راست و چپ، جریان محافظه کار و رادیکال،‌جریان دولت محور و بازار محور،‌در بین خواص و جامع مطرح بود. دسته بندیدها،‌عناوین و اصطلاحات بسیاری در کشور رایج گردید که قریب به اتفاق آ‌نها وارداتی، ساختگی و غیر منطبق با فرهنگ و مبانی دینی بود.

در سالهای اخیر ،‌اصطلاح «اصولگرایی» وارد عرصه سیاسی شد و زمینه ساز مرز‌بندی و شکل‌دهی یک مجموعة عظیمی گردید که از دیرباز به اصول و مبانی دینی اعتقاد داشتند و به دنبال تحقق معیارها و ارزشها در جامعه بودند. این اصطلاح توانست بسیاری از ابهامات را برطرف کند و مرزبندی‌ها را شفاف سازد. از این رو، باید این واژه و اصطلاح، تعریف و مرزبندی و حریم گذاری شود تا به سرنوشت سایر اصطلاحات گرفتار نشود. تا مبادا عده‌ای با مصادره کردن واژه،‌آن را مورد بهره‌برداری صنفی قرار داده و به شکلی محتوای آن را از بین ببرند و فقط ظاهری از آن باقی بماند.

بنابراین،‌باید در زمینه پاسداری از مفهوم حقیقی «اصولگرایی»‌ پیشتاز باشیم و این اصطلاح را در جامعه تبیین کنیم و از معیارها و شاخص‌های آن پاسداری نمائیم.

2- مفهوم اصولگرایی:

در یک تعریف ساده و روشن، اصولگرایی عبارتست از اصول دین گرای بعبارت دیگر،‌باور اصول و مبانی دینی و التزام عملی و وفاداری به آن در عرصه حاکمیت و قلمرو فردی. مکتب اسلام و نظام دینی،‌که در برگیرندة اصول و مبانی و دارای جهان بینی و ایدئولوژی است.

اصولگرایی، در حقیقت،‌تحقق همه مبانی و اصولی است که از سوی ذات باریتعالی برای انسان تعیین شده است و همه عرصه‌های رفتار فردی، اجتماعی و حکومتی را جهت شکل‌گیری جامعه اسلامی پوشش می‌دهد.

3- مولفه‌های اصولگرایی:‌

اصولگرایی در عرصه‌های :‌نگرش، گرایش و رفتار انسان،‌ دارای مولفه‌هایی است که اتکای به اصول و مبانی دینی را در نگرش،‌قانونگذاری، مدیریت، رفتار و اداره کشور تشکیل می‌دهد.

4- مقاطع شکل‌گیری اصولگرایی:‌

برای شناخت صحیح اصولگرایی، ابتدا باید به تبار شناسی پرداخت. تبار و ریشه اصولگرایی چیست؟ اگر ریشه و تاریخچه اصولگرایی،‌ به درستی شناخته شود، دست یابی به مصادیق آن سهل و آسان خواهد بود. در این مقطع از زمان نیز می توانیم مصادیق آن را به درستی پیدا کرده و منطبق کنیم. اصولگرایی را در سه مقطع از تاریخ می‌توان مورد ارزیابی قرار داد:‌

مقطع اول: عصر نبوت:‌[بویژه عصر نبی گرامی اسلام (ص)]

مقطع دوم:‌عصر امامت

عصر امامت معصومین (ع) که به دو دوره تقسیم می شود:‌

الف- عصر مبسوط الید بودن امام معصوم (ع)

اصولگرایی در دورانی که امام معصوم مبسوط الید است، چه شاخص‌هایی داشته و دارد؟‌ در عصر امیرالمؤمنین (ع) چه معنا و مفهومی دارد؟ همچنین،‌اصولگرایان در عصر علوی چه کسانی هستند؟‌

ب- حاکمیت طاغوت و حضور امام معصوم (ع)

در جامعه‌ای که حکومت در دست امام معصوم (ع) نیست، اما امام معصوم (ع) در جامعه حضور دارد و حاکمیت در اختیار طاغوت است، شاخص‌های اصولگرایی چیست؟ به چه کسانی اصولگرا گفته می‌شد؟

مقطع سوم: عصر غیبت

عصر غیبت امام معصوم (عج) به دو دوره تقسیم می‌شود:‌

الف- فقیه عادل مبسوط الید:‌دوره مبسوط الید بودن فقیه عادل، عین زمان حکومت امام علی (ع) است که فقیه عادل برای اداره کشور مبسطو الید است.

ب- حکومت طاغوت و حضور فقیه عادل: دوره‌ای که حکومت در اختیار طاغوت است. اما فقیه عادل نیز حضور دارد. در این شرایط، شاخص‌های اصولگرایی کدام است؟‌

مقطع چهارم: عصر ظهور و حاکمیت مطلق امام زمان (عج)

دوره‌ای که با حضور آخرین حجت الهی، که حاکمیت مطلق از آن امام زمان (عج) برروی کره زمین خواهد بود و انشاء الله خداوند منان توفیق دهد تا با دست توانمند رزمندگان اسلام و پاسداران اسلام و پاسداران عزیز، این موانع برطرف گردد و زمینه حکومت عدل آن حضرت فراهم شود و شاهد حکومت و جهانی شدن اسلام باشیم.

در روایات است که: اگر کسی در مسیر جهانی شدن اسلام قدم بردارد، مانند کسی است که در رکاب آن حضرت جهاد می‌کند. شخصی در جنگ خدمت حضرت علی (ع) رسید و عرض کرد: برادر من خیلی مایل بود در کنار شما باشد و در این جبهه قرار بگیرد. حضرت فرمود: مواضع، دیدگاه و عملکرد برادر شما چگونه است؟ اگر در جبهه و خط ما است و مثل ما فکر می‌کند، برادر شما چگونه است؟‌اگر در جبهه و خط ما است و مثل ما فکر می‌کند، او اینجا حاضر است و نیاز به حضور فیزیکی او نیست و اگر غیر از این باشد،‌با ما نیست. آن شخص گفت: دقیقاً همین است که فرمودید. حضرت فرمود: «فَقَد شَهِدنَا وَلَقَد شَهِدنَا فِی عَسگَرنَا هَذَا اَقوَامٌ فِی اَصلاب الرَّجَال وَ اَرحَامِ النَّسَاء سَیَرعَف بِهِمُ الزَّمَانُ وَ‌ یُقوَی بِهِمُ الایمَان.» او در اجر جهاد ما شریک است و به تو بگویم:‌کسانی در این ماجرا شریک ما هستند که در صلب پدران و مادران هستند و زمان، آنان را آشکار می‌کند و ایمان به وسیله آنان تقویت می‌شود. حزب اللهی و اصولگرایی فرازمانی است. بستگی دارد که فرد در آن زمان و در میدان عمل، چه نقشی را ایفاء می‌کند و در چه اردوگاهی حضور دارد و در چه قلمرویی کار می‌کند.

5- شاخص‌های اصولگرایی:

1/5 – معیارهای اصولگرایی در عصر نبوت:

معیارهای اصولگرایی در عصر نبوت چگونه است؟ به چه کسانی اصولگرا گفته می‌شد؟‌

1/1/5- اعتقاد و پذیر پیامبر اعظم (ص) به عنوان پیامبر خاتم:‌

پس از بعثت پیامبر اسلام، شرط اولی و اصلی یک انسان متعهد به مکتب‌های توحیدی علاوه بر اعتقاد به انبیاء پیشین، اعتقاد به پیامبر اسلام به عنوان پیشوا و رهبر منصوب الهی و خاتم انبیاء و آنچه بر ایشان نازل شد، می‌باشد. ‌قرآن کریم می فرماید: «وَ الَّذیِنَ یُؤمِنُوُنَ بِمَا اُنزِلَ إِلَیکَ وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبلِک» اعتقاد به همه انبیاء و پذیرش پیامبری و پیشوایی پیامبر اسلام و قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی.

2/1/5- اعتقاد به ولایت مطلقه پیامبر گرامی اسلام در اداره امور جامعه:

حاکمیت بر انسان، از آنِ خداست. بشر الزاماً نیاز به رهبری و اِعمال مدیریت در جامعه دارد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) از جانب ذات باریتعالی جهت اداره امور مردم در چارچوب تدابیر ذات باریتعالی ولایت دارد. پذیرفته نیست که فردی معتقد به حاکمیت خداوند متعال باشد، ولی ولایت پیامبر (صلی الله علیه و آله) را نپذیرد.

3/1/5- اعتقاد به مشروعیت الهی مقررات و قوانین:‌

از جمله الزامات زندگی اجتماعی بشر، نیاز به قانون و مقررات است این موضوع، همواره بین انبیاء و بشر مطرح بوده است که حق قانونگذاری از آنِ کیست؟ با توجه به این که قانون باید ضمن مصونیت از خطا و اشتباه، فرا زمانی و فرا مکانی باشد، بدیهی است که قانونگذار اصلی،‌ ذات باریتعالی است و یک انسان متعهد و مکتبی و اصولگرا، منشأ مشروعیت قانون را ذات باریتعالی می‌داند. قرآن در این زمینه می‌فرماید: « اِنَّا اَنزلَنَا إِلیکَ الکِتَابَ بِالحَقَّ لِتَحکُمَ بَینَ النَّاسِ بِمَا أریکَ اللهُ» همانا این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا میان مردم، طبق آنچه خدا بر تو نشان داده و آموخته است، حکم کنی.

4/1/5- پذیرش مصونیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از خطا و گناه:

وقتی از جانب ذات باریتعالی مقرر شد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) بالاترین مقام اجرایی و مدیریتی برای اداره امور بشر باشد و اوست حکه پیام آور الهی می‌باشد و تفسیر و تبیین مقررات الهی جامعه بشری را برعهده دارد، ضروری است که چنین مقامی از هر گونه خطا وگناه مصونیت داشته باشد تا در مسر وضع قوانین و هدایت بشر بسوی کمال، خطا و اشتباهی بوجود نیاید. قرآن در وصف پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «مَا یَنطِقُ عَنِ الهَوَی إِن هُوَ إلاَّ وَ حُیٌ یُوحَی». و بلکه بالاتر از آن، قرآن به مصونیت چشم و گوش و قلب پیامبر از خطا و گناه تأکید می‌کند.

5/1/5- اعتقاد به برخورداری پیامبر از منابع علمی فوق بشری:

اگر به این مسئله واقف شدیم که انسان موجودی ابدی و فنا ناشدنی است و همچون مسافری می‌باشد که باید منازل موقتی را بگذراند تا زمینه تکامل خود را فراهم کند و در نهایت در جوار قرب الهی در جهان ابدی بیارامد، بطور طبیعی معتقد خواهیم شد که پیامبر چنین مکتب و نظامی، باید ظرفیت برخورداری از وحی الهی و تسلط بر منابع فوق بشری را داشته باشد تا بتواند پاسخگوی همه نیازهای دنیای و فق دنیایی بشر باشد.

6/1/5/- پذیرش جامعیت اسلام به عنوان یک نظام کامل:‌

مکتب اسلام، عهده‌دار تکامل انسان و تضمین کننده سعادت ابدی اوست.

از مهمترین الزامات دستیابی انسان به تکامل،‌وجود نظام کامل و سیستم تمام عیار است تا بتواند زمینه تحقق اسلام را در زوایای زندگی انسان فراهم کند. از این رو، کسی که جامعیت اسلام را قبول ندارد، نگاه و اعتقاد او به پیامبر و دین اسلام نیز ناقص است. برهمین اساس، پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «مَا مِن شَئیِ یُقَرَّبُکُم اِلیَ الجَنَّه وَ یُبَاعِدُکُم مِنَ النَّارِ إِلَّا فَقَد أمَرتُکُم بِهِ وَ مَا مِن شَئیٍ یُقَربکم مِنَ النَّار وَ یُبَاعِدُکُم مِنَ الجِنَّهِ ألَّا وَ قَد نَهَیتِکُم عَنهُ» مردم!‌سوگند! نیست چیزی که شما را به بهشت نزدیک کند و از جهنم دور سازد؛ جز آنکه شما را به آن امر کردم و نیست چیزی که شما را به آتش نزدیک و از بهشت دور سازد، جز آنکه شما را از آن نهی کردم. این بیان پیامبر (صلی الله علیه و آله) مبین جامعیت و کمال مکتب حیاتبخش اسلام است.

7/1/5- همسویی و تبعیت کامل از پیامبر (صلی الله علیه و آله):

از شاخص‌های مهم اصولگرایی در عصر نبوت، همسویی و تبعیت کامل از دستورات و فرامین پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) است که نتیجه اعتقاد به رهبری و حاکمیت ولایت الهی می‌باشد. در نظام الهی،‌تنها اعتقاد به نبوت پیامبر کافی نیست. بلکه تحقق ابعاد نبوت، مستلزم تبعیت از رهبری است. خدای متعال در قرآن کریم، اطاعت رسول را در کنار اطاعت خدا قرار می‌دهد و می‌فرماید: « اَطِیعُو الله وَ اَطِیعُوا الرَّسُول وَ أُوِلی الاَمرِ مِنکُم»

ونیز می‌فرماید: «وَمَن یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَد اَطَاعَ اللهَ» در مرحله‌ی بالاتر، تعبد قلبی و انقیاد کامل در قبال تدابیر گرمی اسلام را به عنوان شاخص مورد تأکید قرار داده ومی‌فرماید: «فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا»

در این آیه، خدای متعال، حَکمیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مجموعه اختلافات و پذیرش قلبی و تسلیم کامل از ایشان در برابر دیگران را معیار ایمان قرار می‌دهد. در این آیه دیگر می‌فرماید: «وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا» و بر هیچ مرد وزنی روان نیست که چون خدا و رسول به کاری حکم و فرمان دهند، برای آنان که در کارشان اختیاری باشد و هر کس از فرمان خدا و رسولش سرپیچی کند، قطعاً در گمراهی خواهد بود.

برخی شاخص‌ها، بیان کننده این مسئله است که معاصرین پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) در عصر امامت کسانی هستند که به فراز زمانی و فرامکانی بودن مبانی، اصول و حاکمیت دینی معتقد باشند. چنانچه مبانی، اصول و نهادهایی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) از طرف خدا به بشریت عرضه داشته و پایه گذار آنها بوده است را مختص به او و زمان او بدانند، با این نگرش،‌خارج از جامعیت و خاتمیت و کمال‌گرایی مکتب اسلام قرار می‌گیرد. باور به اینکه قانونگذار بشر، ذات باریتعالی است، مستلزم اعتقاد به مصونیت ذاتی از گناه و خطاو مشرف بودن بر منابع فوق بشری رهبری در عصر امامت است، تا بتواند قانون سالم و جامع مورد نیاز را با تکیه بر قرآن و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و علم غیب ارائه نماید.

2/2/5- پیوستگی عصر امامت با عصر نبوت:

اعتقاد به پیوستگی عصر امامت با عصر نبوت، یکی از معیارهای اصولگرایی در عصر امامت است. دوران امامت در حقیقت، تداوم دوره نبوت است. تحقق مبانی، اصول و آرمانهای عصر نبوت، بدون تکیه بر امامت و رهبری الهی، امکان‌پذیر نخواهد بود و انقطاع امامت و انکار آن، منجر به انکار و انحراف نبوت از مسیر پیش‌بینی شده، می‌شود. کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله) خطاب به امیر المؤمنان (علیه السلام) که فرمود: «وَ أختَارَنِی لِلَّنُبوَّه وَ أختَارَکَ لِلاِمَامَه فَمَن أنَکَر أمَامَتَکَ فَقَد أنکَرَ نَبُوَّتِی». مبین همین حقیقت است که انکار امامت، به معنای انکار نبوت است و بقاء نبوت، بستگی به حاکمیت امام معصوم(علیه السلام) در دوران امامت دارد.

3/2/5- رابطه حقیقی بین قرآن و عترت :

حیات فیزیکی موجود زنده از آب است که از ترکیب دو عنصر اکسیژن و ئیدروژن تشکیل شده است و قرآن و امام معصوم (علیه السلام) نیز مجموعه‌آی هستندکه با هم، عامل حیات معنوی، هدایت، کمال انسان و جامعه بشری می‌باشند و همانطور که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «إنَّی تَارِکَ فِیکُمُ الثَّقَلَیَن کِتَابَ الله وَ عِترِتَی» همچنین،‌در بیان تکمیلی آن رهبر بزرگ اسلام که فرمود: « مَا إِن تَمَسَّکتُم بِهِمَا لَن تَضِلْوا اَبَداً»، اگر به این دو رکن با هم چنگ بزنید، هرگز گمراه نمی‌شوید، مبین همین حقیقت است. شعار «حَسبُنَا کِتَابَ الله»، همان خروج از خطوط قرمز و نقض خط اصلی پیامبر است. انحرافات و فساد بوجود آمده در جامعه اسلامی، ناشی از این بود که جامعه، این دو رکن را از هم جدا کرد و رهبری دینی، که نقش احیاء کننده قرآن را برعهده داشت، منزوی نمود.

4/2/5- امام شناسی:‌

شناخت صحیح امام،‌با توجه به حدیث مشهور: « مَن مَاتَ وَلَم یَعْرَفُ إِمَامَ زَمَانِه مَاتَ مِیتهًً جَاهِلِیّه» ،‌مصداق دقیق شناخت امام و معیار دستیابی به حیات طیبّه و خروج از قلمرو جاهلیت به حساب می‌آید. از شاخص‌های یک انسان اصولگرا و جامعه متعهد، شناخت و معرفت صحیح امام معصوم (صلی الله علیه و آله) و دستیابی به مصداق امامت است. اگر چنین نشد، مرگ چنین آدمی همانند مرگ در دوره جاهلیت است. از مهمترین عوامل انحراف و مشکلات بعدی جامعه در عصر امامت، عدم شناخت آنان از جایگاه امامت است.

5/2/5- انتصابی بودن امام معصوم (علیه السلام):‌

از شاخص‌های اصولگرایی در عصر امامت، باور به جایگاه با توجه به شاخصة عصمت و علم غیب امام (علیه السلام) است و نمی‌تواند از طریق انتخابات و مراجعه به ‌آراء مردم انجام پذیرد. زیرا راهی برای درک وشناخت عصمت و شخص معصوم برای مردم وجود ندارد. امام سجاد (علیه السلام) می‌فرماید: «ألامَامُ مِنَّا لا یَکُونُ إِلَّا مَعصُومَاً وَ لَیسَتِ العِصَمهُ فِی ظَاهِرِ الخِلقَهِ فَتُعرَفَ وَ لِذَالِکَ لایَکُونُ إِلَّا مَنصُوصاً» امام معصوم، جز از خاندان ما نیست و عصمت در ظاهر خلقت نیست که شناخته شود و بدین علت است که امام باید منصوب و از ناحیه پیامبر و یا امام قبل از خود معرفی شود.

6/2/5- برابری شأنیت امام معصوم (علیه السلام) و پیامبر (صلی الله علیه و آله):

امام معصوم (علیه السلام) از تمام شئونات پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جز مقام نبوت او برخوردار است. از این رو، تفکیک شئونات ائمه (علیه السلام) در آن قرار دارند. اگر مردم پیشوا و امام دیگری در انتخاب کنند، به یقین، به سعادت نخواهند رسید. بنابراین،‌مردم حق و اختیار انتخاب دارند، اما هر انتخابی، حق نیست. یکی از محدثین به نام حسین بن ابی علاء از امام صادق (علیه السلام) در خصوص حدیث نقل شده از پیامبر (صلی الله علیه و آله) که در پاسخ سوال کننده‌ای فرمود: « مَن مَاتَ وَ لَیسَ لَهُ إِمَامَ مَاتَ مَیَتَهً جَاهِلیًه»، پرسید. امام فرمود: درست است. «لَوُ أنَّ النَّاسَ تَبِعُوا عَلِیَّ بن َ الحُسَین 0ع) و َ تَرَکُوا عَبدُالمَلکِ بنَ مَروَان إِهَتدُوا» اگر مردم از امان زین العابدین (علیه السلام) پیروی کرده و عبدالملک مروان را ترک می‌نمودند، رستگار می‌شدند.

خداوندا، طبیب حاذق است. نسخه‌ای که برای درمان همه دردهای بشر، در همه عصرها، پیش‌بینی نموده است، اگر مردم به این طبیب مراجعه و نسخه مورد تأیید او را مورد توجه و عمل قرار دهند، درمان می‌شوند و به مراتب سعادت ابدی دست می‌یابند.

8/2/5- همسویی و تبعیت کامل از امام معصوم (علیه السلام)

مهمترین شاخص اصولگرایی در عصر امامت، پس از شناخت امام معصوم (علیه السلام) همسویی و تبعیت کامل از او می‌باشد. زیرا رمز تحقق حاکمیت دینی و فعلیت یافتن امامت نور و ایجاد بستر برای اجرای احکام نورانی اسلام، تنها در پیروی و اطاعت کامل از امام معصوم است.

قرآن کریم،‌اطاعت از اولی الامر را که حسب روایات و نظیر مفسرین منظور امامان معصوم (علیه السلام) می‌باشد، در امتداد اطاعت از پیامبر و خدا قرار داده است.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره این حقیقت به امام علی (علیه السلام) فرمود: « یَا عَلِیٌ ! أنتَ وَلِیُّ النَّاسِ بَعدِی. فَمَنَ إطَاعَکَ، فَقَد أطَاعَنِی وَ مَن عَصَاکَ، فَقَد عَصَانی.»

« ای علی! تو بعد از من ولیّ و رهبر مردم هستی. هر کس ترا پیروی کند، از من اطاعت کرده است و هر کسی که نافرمانی تو را کند، از من نافرمانی کرده است.»

با تبیین برخی از شاخص‌های اصولگرایی در عصر امامت، مشخص شد که به علت عدم درک صحیح مردم در عصر امامت از مدیریت عالی ائمه معصومین (علیه السلام) ، که همان حاکمیت دین در جامعه است، خود را از این پرچمداران هدایت و کشتی نجات محروم نمودند و در نتیجه،‌حکومت در دست حاکمان طاغوتی قرار گرفت. این نکته، باید مورد توجه قرار گیرد. در شرایطی که قدرت در دست حاکمان طاغوتی است، افراد اصولگرا هستند که علاوه بر برخورداری از شاخص‌های مذکور، مهمترین شاخص آنان، ارتباط با ائمه (علیه السلام) و تلاش در جهت حاکمیت حق ومبارزه با حاکمان طاغوت باشد.

3/5- اصولگرایی در عصر غیبت:

عصر غیبت،‌دوره‌ای است که امام معصوم (علیه السلام) در عرصه وجود هستندو آمادگی هدایت و اداره جامعه بشری را دارد. اما شرایط برای حضور آن ولایت الهی فراهم نیست. به تعبیر خواجه نصیر الدین طوسی « وُجُودُهُ لُطفٌ وَ عَدمُهُ مِنَّا». در این مقطع از تاریخ، بطور طبیعی،‌براساس عقل و نقل، بشریت به حال خود رها نشده است. براساس روایات، اراده الهی بر این تعلق گرفته است که امامت در بستر فقاهت تحقق یابد و اداره امور مردم به دست فقیه عادل باشد.

امام عصر (عج الله تعالی فرجه) فرمود: «وأمَّا الحَوادِثِ الوَاقِعَه فَارجِعِوُا ألِیَ رُوَاه حَدیثُنَا فَأنَّهُم حُجَّتِی عَلَیکُم وَ‌أنَا حُجَّهُ الله» در این بیان،‌اما عصر (عج الله تعالی فرجه الشریف) تصریح می‌فرمایند: در عصر غیبت، فقها حجت او هستند و آن حضرت هم حجت خدا برروی زمین است. بطور طبیعی، همه شئوناتی که برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امام معصوم (علیه السلام) در اداره امور مردم وجود دارد، برای فقیه جامع الشرایط نیز وجود دارد. نظرات فقهای بزرگی همچون: شیخ طوسی، علامه حلّی، شهید اول، شهید ثانی، کاشف الغطاء و همچنین حضرت امام خمینی (قدس سره) در این زمینه تصریح دارد.

مرحوم ملا احمد نراقی نیز می‌فرماید: «کُلُّ مَا کَآنَ لِلنَّبی وَ الأِمَام فَلِلفَقِیه إِیضَاً ذَالِکَ إلَّا مَا أخرَجَهُ بِّاالدَّلیل» . هر آنچه برای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امام معصوم (علیهم السلام) در امور ولایت و سرپرستی هست، برای فقیه حاکم نیز همان ولایت وجود دارد. مگر موردی را با دلیل استثناء کرده باشد. بنابراین، در عصر غیبت، مصداق حجت و ولایت الهی، فقیه عادل است و محور تداوم حاکمیت امام معصوم (علیه‌السلام) و مسوؤلیت اداره امور مردم و هدایت و تکامل بشر را بر عهده دارد.

اما همانند عصر امامت در دوران طولانی، امت اسلامی حتی در کشورهایی که اکثریت آنان را شیعیان تشکیل می‌دادند، مردم به علت بی توجهی به این اصل اساسی، جامعه را از حاکمیت و موهبت ولایت الهی محروم نمودند. بدین جهت، باید ابتدا به شاخص‌های اصولگرا در دورانی که فقیه عادل در جامعه حضور دارد، اما قدرت و حکومت در اختیار طاغوت است، اشاره کرد و سپس شاخص‌های دوره حاکمیت فقیه عادل را تبیین نمود.

6- معیارهای اصولگرایان و حاکمیت طاغوت

1/6- فراگیر بودن قانون الهی برای اداره جامعه :

اعتقاد به فراگیر بودن قانون الهی برای اداره جامعه، یکی از شاخص‌های اصولگرایان در دوره حاکمیت طاغوت است.

آیا قانون خداوند، برای زمان پیامبر بوده یا در زمان غیبت نیز تسری دارد؟ اختلاف اصلی بین اصولگرایان و بسیاری از اصلاح‌طلبان، در مورد همین شاخص‌ها می‌باشد. زیرا فرد اصولگرا معتقد است که: در همه دوران، باید قانون الهی اجرا شود و اختصاص به زمان خاصی ندارد. همچنین، دلائل عقلی و نقلی نیز می‌گویند: تنها راه کمال مردم و تکامل جامعه، حاکمیت قوانین و احکام الهی در جامعه است.

2/6- لزوم حاکمیت ولی فقیه به عنوان تداوم امامت

اعتقاد به لزوم حاکمیت ولی فقیه، در تداوم امامت است. باور داشتن به حق امام معصوم‌(علیه‌السلام) مبنی بر حاکمیت و اداره امور مردم و در غیاب او نیز این حق ولایت و مسوؤلیت بر عهده فقیه عادل خواهد بود .

3/6- حاکمیت غیر فقیه عادل در زمان غیبت و حاکمیت طاغوت :

اعتقاد به طاغوتی بودن حاکم غیر ولی فقیه و نفی طاغوت و مبارزه و مقابله با حاکمان ظالم و ولایت غیر فقیه عادل، از شاخص‌های هر فرد اصولگرا در عصر غیبت است. بر همین اساس، مبارزه با طاغوت و عوامل آن، تحمل زندان‌ها و تبیعدها و شکنجه‌های بسیاری از انقلابیون اصولگرا، موجب سقوط طاغوت و سلطه 2500 ساله شاهنشاهی در ایران گردید.

4/6- شناخت فقیه جامع ال شذرایط :

معرفت و شناخت فقیه جامع‌الشرایط، از شاخص‌های اصولگرا است. در عصری که فقیه جامع‌الشرایط و مبسوط الید نیست، باید مصداق فقیه جامع‌الشرایط را از طریق خبرگان متعهد شناسایی کرد. چنانچه این روش در گذشته عملی می‌شد،‌انقلاب اسلامی ایران زودتر شکل می‌گرفت. چرا میرزای شیرازی فقط برای تحریم تنباکو فتوی داد؟ در حالی که باید وارد عرصه می‌شد و مردم نیز با شناخت حاکمیت، از آن فقیه عادل حمایت می‌کردند. همچنین، مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی نباید فقط عهده‌دار مرجعیت افتاء برای مردم می‌بود. بلکه می‌بایست قدرت و حکومت و ادراه امور مردم، در دست او قرار می‌گرفت.

5/6- همراهی، همسویی، ارتباط با فقها و فقیه مجاهد و انقلابی:

در عصر غیبت، اصل تولی و ولایت پذیری ایجاب می‌کند که هر فرد متعهد و اصولگرایی، تلاش کند تا همواره همسو و هم جهت با فقها، به ویژه فقهاء نستوه و مجاهدی قرار گیرند که ظرفیت و توانایی لازم جهت پاسخگویی به نیازهای جامعه را داشته باشند.

6/6- همراهی با گروه‌ها، جریان‌های متدین و متعهد به اصول :

در زندان و غیر زندان، گروه‌های مختلفی حضور داشتند. از جمله: گروه‌های التقاطی، چپ، منحرب که در مقابل گروه‌های اسلامی قرار داشتند. تنها گروه‌های اسلامی بودند که در مسیر حاکمیت ولایت فقیه تلاش می‌کردند و بسیاری از موفقیت‌ها مرهون زحمات و تلاش‌های این گروه‌های اسلامی بوده است. اکنون نیز بیشتر کارها و مسئولیت‌ها را این گروه‌ها به عهده دارند و با داشتن سابقه طولانی، همواره در جهت تقویت مبانی دین و ولایت فقیه تلاش می‌کنند.

7/6- التزام عملی در عملکرد و زندگی ‌:

از شاخص‌های انسان اصولگرا در عصر طاغوت این است که همواره تلاش کند تا مصداق یک انسان مؤمن در زندگی شخصی و اجتماعی باشد و به احکام الهی ملتزم بماند.

7- معیارهای اصولگرایی و حاکمیت ولی فقیه:

شاخص‌های اصولگرایی در حاکمیت فقیه مبسوط الید با دو رویکرد قابل بررسی است:

رویکرد نخست : توجه به بدنه جامعه و مردم و بررسی این موضوع که جامعه اصولگرا باید دارای چه معیارها و شاخص‌هایی در نگرش و رفتار آنان باشد که به عنوان معیارهای عمومی قابل ارزیابی قرار گیرد؟

رویکرد دوم : نگاه به دولت مردان و مجموعه‌ای که شأنیت قرار گرفتن در رده‌های اجرایی را دارند و در راستای دستیابی به حاکمیت دینی در زوایای زندگی مردم و تحقق بخشیدن آرمان‌ها و سیاست‌های رهبری و ولی فقیه می‌باشند.

1/7- معیارها و شاخص‌های عمومی :

1/1/7- اعتقاد به پیوستگی عصر غیبت با عصر امامت :

عصر غیبت، قطعه‌ای از تاریخ است که به دوران امامت متصل است و در تداوم آن قرار می‌گیرد و نمی‌توان آن را منقطع از گذشته دانست و به طور طبیعی، مشمول اصول و شاخص‌های آن عصر خواهد بود، چنانچه عصر غیبت را منقطع از دوره قبل بدانیم، به معنای تعطیلی مکتب حیاتبخش اسلام و بلاتکلیف گذاشتن مردم است.

2/1/7- اعتقاد به کمال و فراگیر بودن نظام اسلامی :

از معیارهای جریان‌ها و جمعیت‌های اصولگرا، اذعان و اعتقاد به این است که : نظام اسلامی، کامل و فراگیر است و عهده‌دار اداره امور جامعه می‌باشد و ظرفیت پاسخگویی به همه نیازهای مردم را دارد. اگر فرد یا گروهی بگوید: دین، فاقد نظام سیاسی و اقتصادی است به معنای خروج از قلمرو اصلوگرایی است.

3/1/7- اعتقاد به لزوم عدالت و اجتهاد در رهبری :

باتوجه به ضرورت عصمت و اشراف بر منابع فوق بشری برای امام(علیه‌السلام) و با این اعتقاد که عصر غیبت دوران نیابت عامه است، وجود دو شرط اساسی است. عدالت واقعی و قدرت استنباط و اجتهاد احکام از منابع وحیانی، در کنار سایر شرایط ویژگی‌های رهبری است. براساس روایات، فردی صلاحیت عهده‌دار شدن زعامت امور مردم به عنوان نائب امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)را دارد که در کنار سایر شرایط، دو شرط اساسی «عدالت و اجتهاد» را در سطح مورد نیاز و رهبری بر خودار باشد.

4/1/7- اعتقاد به حجیّت ولی فقیه :‌

ملاک مشروعیت الهی حکومت در عصر نبوت و امامت، وجود پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) در رأْ حکومت و وجود امام معصوم (علیه‌السلام) در رأس هرم حاکمیت است. در عصر غیبت نیز ملاک حجیت و مشروعیت الهی، حاکمیت وجود ولی فقیه در رأس هرم قدرت و اداره امور مردم است. حزب، جریان و فردی می‌تواند مدعی اصولگرایی باشد که ملاک حجیت و مشروعیت الهی حکومت را حاکمیت ولی فقیه بداند.

5/1/7- اعتقاد به مشروعیت الهی قوانین و مقررات :‌

از آنجا که قانونگذار اصلی، ذات باریتعالی و منشأ مشروعیت قوانین خداوند متعال می‌باشد، در عصر غیبت، تنها مشروعیت الهی احکام فردی و عبادی کافی نیست. بلکه کلیه قوانین و مقررات حاکم بر جامعه و روابط اجتماعی مردم، باید متکی به قرآن و سنت بوده و ماهیت الهی داشته باشد.

بنابراین، تکیه بر اجتهاد رهبری و ارائه تدابیر و سیاست‌ها و اداره امور و اتکاء به شورای نگهبان در تأیید مشروعیت الهی قوانین، از شاخص‌های اصولگرایی به شمار می‌آید.

2/7- معیارها و شاخص‌های دولت اصولگرا :

منظور از دولت، قوای سه گانه و مجموعه ارکان دست‌اندرکار است که در تحقق آرمان‌های حاکمیت دینی و تدابیر رهبری، به ویژه قوه مجریه، نقش دارند.

1/2/7- دین مداری :

دین باوری و اعتقاد به حاکمیت دینی، از مهمترین شاخص‌های دولت اصولگرا است. ارکان دولت، متصدی و مسوؤل پیاده کردن اسلام در جامعه و اجرای احکام نورانی آن و بسط فضائل اخلاقی در جامعه می‌باشد.

2/2/7- دین داری و تعهد اسلامی :‌

دولتمردان اسلامی، خود باید بیش از دیگران نسبت به بایدها و نبایدهای دینی، متعهد و عامل به احکام اسلامی باشند. به ویژه اینکه مسؤولیت همراه باقدرت و اختیار در تصرف اموال و نفوس است. از این رو، تعهد و تدین دولتمردان، از شاخص‌های دولت اصولگرا است.

3/2/7- برخورداری از شجاعت و روحیه انقلابی :

به مقتضای اص «أشِدَّاء عَلَی الکُفَّار رُحُمُاءُِ بَینَهُم»، دولتمردان حکومت دینی،ب اید دارای روحیه و شجاعت لازم، جهت ایستادگی و مقابله با مستکبران و زورمندان باشند و نسبت به جریان‌های خودی و مستضعفان و مظلومان متواضع و مدافع باشند. زیرا کوچکترین انفعال و سستی از این اصل، منجر به خسارت‌ها و لطمات جبران‌ناپذیر خواهد شد.

لازمه استقرار و بقاء حکومت دینی و اصولگرا، وجود رهبری انقلابی و شجاع، رئیس جمهور و دولتمردان و نمایندگان متدین است. تا رئیس جمهور انقلابی و شجاع سیاست انفعالی را به سیاست تهاجمی تبدیل و موجب عزت نظام اسلامی و ذلت دشمنان گردد. همچنین، رئیس دولت شجاع، وزیر انقلابی و استاندار و مجریان شجاع انتخاب می‌کند. چنانچه رئیس جمهور دارای روحیه انفعالی باشد، تیم هسته‌ای منفعلا انتخاب می‌کند و موجب تصییع حقوق مردم خواهد شد. رهبری هر قدر هم شجاع باشد، ولی دولتمردان و سایر عوامل مرتبط، همراه و همسوی با او نباشند، ناچار به نوشیدن جام زهر خواهد شد.

4/2/7- همسویی و تبعیت از رهبری :

از آنجا که ملاک مشروعیت سیاست‌ها و عملکردها در نظام اسلامی، توجه داشتن به سیاست‌ها و دیدگاه‌های ولی فقیه می‌باشد، همسویی و تبعیت کامل دولتمردان از ولی فقیه، از شاخص‌های مهم دولت اصولگرا است.

5/2/7- ایستادگی و مقابله با تفکرات التقاطی :

در یک جامعه آزاد، بروز و ظوهر اندیشه‌ها، به ویژه اندیشه‌های مغایر و معارض با اندیشه‌های توحیدی، امری طبیعی است. اما بروز و ظهور اندیشه‌های انحرافی و التقاطی و تفکرات لیبرال دموکراسی در عرصه حاکامیت و دولت و مجلس، بسیار خطرناک است و در نتیجه، در تقابل با اصول و مبانی حاکمیت دینی قرار خواهد گرفت. از این رو، دولت اصولگرا، دولتی است که می‌بایست تفکرات التقاطی را بشناسد و درصدد مقابله با آن برآید.

از ویژگی‌های دولت اصولگرا: ساده‌زیستی،‌روحیه مقابله با فساد گرایی، مردم گرایی و اهتمام به صرفه‌جویی در بین‌المال است. در تأکید رهبر فرزانه انقلاب اسلامی دربارة شاخص‌های اصولگرایی در دولت‌و حمایت از دولت کنونی به لحاظ برخورداری از این ویژگی‌ها، در راستای توجه به الزامات تحقق حاکمیت دین است که از مهمترین آنها الزام به وجود دولت اصولگرا می‌باشد.

به قلم علي سعيدي

اولویت با دینداری خانواده است

اولویت در درست دینداری کردن، دیندار بودن جامعه است یا دیندار بودن فرد است؟

در واقع اولویت با هیچ‌ یک از این دو نیست، بلکه اولویت با دینداری خانواده است، چون هم فرد و هم جامعه اسیرِ خانواده هستند و برای اصلاحِ دینداری، سبک زندگی، کنترل هرزگی و … برای همه اینها باید اول خانواده درست شود. یعنی یک زن و شوهر باید تصمیم بگیرند با هم درست شوند و در این راه همدیگر را یاری کنند؛ همان‌طور که امیرالمۆمنین(علیه السلام) درباره حضرت فاطمه(سلام الله علیها) فرمود:

«ایشان بهترین یار و یاورِ من در طاعت خداوند است؛ نِعْمَ‏ الْعَوْنُ‏ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ‏» 

در همه ادیان الهی، خانواده از مقدس ترین کانون های بشری است که در آن انسان ها در کنار یکدیگر کامل می شوند.

مهم‏ترین عامل در تربیت دینی، خانواده است. در خانواده، ساختار و چارچوب دینی فرزندان شکل می‏گیرد. روایت معروف پیامبر اکرم(صلی الله و علیه وآله) بیانگر نقش خانواده در شکل‏دهی به شخصیت دینی فرزندان دارد:

«همه فرزندان براساس فطرت پاک الهی متولد می‏شوند و تربیت خانواده است که فرزند را یهودی یا نصرانی می‏گرداند.»

هر چه خانواده نسبت به مسائل دینی مقیدتر باشند، محصول و برایند تربیتی آنان هم از پای‏بندی بیشتری برخوردار می‏باشند. ارزش‏های دینی از طریق خانواده به فرزندان منتقل می‏شود.

مهاجمان فرهنگی در ارزیابی‏های خود به این نتیجه رسیده‏اند که اگر قرار است جامعه را از نظر فرهنگی استحاله و دگرگون کنند، باید خانواده را به نابودی بکشانند. «الوین تافلر» در کتاب «موج سوم» می‏گوید: «برای گسترش فرهنگ غرب باید احساس گناه در مقابل کارهای ناپسند را در بین نوجوانان از بین برد و برای موفقیت در این مسئله باید خانواده‏ها را به نابودی کشاند.»  

به عنوان مثال کسانی که در عرصه اقتصاد و سیاست بی‌انصافی می‌کنند، می‌شود حدس زد در چه خانواده‌ای بزرگ شده‌اند.. .

قدیم‌ها وقتی کسی می‌خواست از خودش دفاع کند، می‌گفت: «من سرِ سفره بابام بزرگ شده‌ام» یعنی من دارای خانواده اصیل هستم و یک نجابتی دارم که هر کار بدی را انجام نمی‌دهم.

در خانواده‌ای که مادر جلوی بچه‌ها به پدر خانواده احترام لازم را نگذارد، معمولاً بچه‌ها هم به پدرشان احترام لازم را نمی‌گذارند. اگر مادر همیشه جلوی بچه‌ به پدر احترام بگذارد، این بچه به طور خودکار به پدرش احترام خواهد گذاشت. از سوی دیگر اگر پدر جلوی بچه‌ها راحت دلِ مادرِ خانواده را بشکند، بچه‌ها هم راحت دلشان می‌آید که این مادر را اذیت کنند. و الا اگر پدر خانواده لااقل جلوی بچه‌ها دلِ مادرِ خانه را نشکند و به او محبت کند، بچه‌ها هم دلشان نمی‌آید دل مادرشان را بشکنند. در این صورت اهرم تربیت در خانه این خواهد بود که مادر به بچه‌اش بگوید: «من دوست ندارم فلان کار را انجام دهی» همین کافی خواهد بود که بچه به دنبال آن کارِ بد نرود.

اگر پایه‌های تربیت را در خانه خراب کنیم، دینداری فردی هم درست نخواهد شد و اگر هم کسی علی‌رغم خانواده‌اش، آدم خوبی بشود، زیاد آدم خوبی نخواهد شد.

وقتی به شما می‌گویند آمریکایی‌ها هسته اولیه یک گروهی از تروریست‌ها را از یک شیرخوارگاه درست کردند، یعنی نوزادهای بی‌سرپرست را بردند و از بین آنها طلبه‌های منحرفی درست کردند که حاضر شوند مثل آب‌خوردن آدم‌کشی کنند، نشان می‌دهد که فقدان خانواده است که تروریست درست می‌کند.

اولین گام برای تربیت دینی

به عبارتی می توان گفت والدین از زمان انتخاب همسر، اولین گام را برای تربیت دینی فرزندان برمی‏دارند، چرا که پدر و مادر اولین عاملان تربیتی کودک هستند. والدین از زمان انتخاب همسر، اقدام به پایه‏ریزی شخصیت دینی و مذهبی فرزندان‏شان می‏کنند. اگر به حلال و حرام الهی پای‏بند و افراد دینداری باشند، می‏توانند فرزندان صالح و شایسته را تربیت کنند. رسول اکرم(صلی الله و علیه وآله) به این مهم اشاره دارند و می‏فرماید:

«ببینید نطفه خود را در چه محلی مستقر می‏کنید (و از قانون وراثت غافل مباشید! توجه کنید زمینه پاکی باشد تا فرزندان شما وارث صفات ناپسند نباشند).»

طبق روایات متعددی که در این زمینه وارد شده است، فرزندان شریف را باید در خاندان ریشه‏دار جستجو کرد. وراثت یکی از عوامل مهم تربیتی است که در دین هم مورد توجه قرار گرفته و بدان سفارش شده است. با خاندانی پیوند زناشویی ببندید که با فضیلت و دارای ریشه و اصیل باشند. رسول گرامی اسلام(صلی الله و علیه وآله) درباره انتخاب همسر فرمود:

«بپرهیز از «خضراء الدمن»! عرض شد: خضراء الدمن چیست؟ فرمود: زن زیبایی که از خاندان بد و پلید به وجود آمده است.»

همه ی این توجهاتی که در متون دینی حول محور خانواده و زن و مرد و انتخاب همسر دیده می شود، همه گواه این مطلب هستند که خانواده مهم ترین کانون دینی بوده و باید در ابتدا در این کار شود چرا که با درست شدن خانواده، همه چیز درست خواهد شد.

نتایج تحقیقات بیان می‏دارد والدینی که از زمان انتخاب همسر توجه به تربیت دینی فرزندان خود داشته و سعی کرده‏اند همسری را برگزینند که در آینده بتواند مربی خوب در تربیت دینی باشد و در همسرگزینی توجه به ملاک‏ها و معیارهای دینی داشته‏اند، نیز در مرحله انعقاد نطفه، دوران بارداری، دوران شیردهی و بقیه مراحل دیگر سعی کرده‏اند فرزندان خود را براساس آموزه‏های دینی تربیت کنند، محصول و بازدهی تربیتی اینها مصون از هر گونه آسیب در جامعه می‏باشند و کمترین تأثیرپذیری را از محیط اطراف دارند و کمتر مورد تهاجم فرهنگی قرار می‏گیرند.

توجه والدین آنها به امر تربیت دینی و اهتمام آنها در عمل به دستورهای تربیتی از آغاز تا انتها موجب ثبات و پایداری در دینداری گردیده، نه تنها تحت تأثیر تهاجمات فرهنگی قرار نمی‏گیرند، بلکه در جامعه نقش رهبری دینی را پایدار و ابقا می‏کنند و سعی می‏نمایند که دیگران را هم از آسیب‏های فرهنگی حفظ نمایند.

آن قدر عامل ریشه خانوادگی ارزش دارد که در عهدنامه امیر مۆمنان(علیه السلام) به مالک اشتر تصریح شده، به فرماندار مصر دستور می‏دهد: لازم است در حوزه اداری، همبستگی و پیوست تو با مردم مۆدب و با فضیلت باشد؛ مردمی که در خاندان‏های شریف به وجود آمده، با حُسن سابقه و نیکنامی زندگی کرده‏اند؛ کسانی که دارای رشادت، شجاعت، علم و سخاوت باشند. چنین مردمی کانون گرم و شاخه شجره نیکی و فضیلت هستند.

برای داشتن یک خانواده دیندار چه باید کرد؟

آیا اینکه در خانواده هر کسی به تنهایی آدم خوبی باشد، آن خانواده خوب یا دینداری است؟ پس این آیه کریمه قرآن چه می‌شود که می‌فرماید:

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صبر کنید و با هم صبر کنید و هم‌افزایی کنید (نیروهای خود را روی هم بگذارید)؛ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»(آل‌عمران/200) این فایده ندارد که هر کسی برای خودش آدم خوبی باشد، باید «باهمدیگر آدم‌های خوبی باشیم».

«با هم خوب بودن» عبارتی است که معمولاً برای ما ناآشناست چون اخلاقی که معمولاً به ما درس‌داده می‌شود اخلاق سکولار است. یکی از ویژگی‌های اخلاق سکولار، فردی خوب شدن است. در حالی که «فردی خوب شدن» ثمره کمی دارد، باید خانوادگی خوب بشویم. خوب شدن‌ در اسلام، خانوادگی است.

دین ما، هم خانوادگی شروع شده و هم خانوادگی حفظ شده است

ما یک خانواده سراغ داریم که جهان را تحت تأثیر قرار داده است. وقتی می‌خواهیم به آنها سلام بدهیم، در ابتدا به صورت خانوادگی به آنها سلام می‌دهیم و می‌گوییم: «السَّلَامُ‏ عَلَیْکُمْ‏ یَا أَهْلَ‏ بَیْتِ النُّبُوَّةِ» اصلاً این خانواده، پروژه دین ما را به صورت خانوادگی اجرا کردند، یعنی این خانواده آمدند و با هم، هم‌پیمان شدند و خانوادگی در راه دین فداکاری کردند. پدر، مادر، داماد، پسر و دختر همگی خودشان را در راه دین فدا کردند. دین ما، هم خانوادگی شروع شده و هم خانوادگی حفظ شده است. امام حسین علیه السلام با خانواده به کربلا میرود و….

السلام علی الحسین و علی علی بن الحسین و علی اولاد الحسین وعلی اصحاب الحسین.

زمينه هاي رخداد دوم خرداد

1- گروه هاي ائتلاف خط امام (ره) و کارگزاران سازندگي

در کنار نقش ساختارها و شرايط مختلف در آماده کردن زمينه هاي رخداد دوم خرداد ، نقش افراد، گروه ها و احزاب در شکل دهي آن مطرح است. به سخن ديگر، ساختارهاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي تأثيرگذاري اش به صورت آماده کردن شرايط رخداد بوده و افراد و گروه ها و نقش شان در هدايت مردم و وارد کردن آنها به مشارکت به نفع فرد و گروه خاصي مؤثر است . در اين مورد برخي اولويت را به شخص آقاي خاتمي و گفتمان او، برخي به گروه هاي اصلي دوم خرداد مثل مجمع روحانيون مبارز و برخي به افراد و روشنفکران ديني مي دهند که زنان و جوانان را به عنوان دو قشر ا صلي مشارکت کننده به نفع آقاي خاتمي به صحنه کشاندند. در کنار اين اظهارنظرها ديدگاهي هم مردم را خالق و باني دوم خرداد دانسته و آن را متعلق به کل ملت ايران دانسته اند. سيد محمدخاتمي در سالگرد دوم خرداد، در مراسم بزرگداشت اين رخداد، ضمن رد تعلق دوم خرداد به خود او يا فرد و گروهي خاص گفتند که دوم خرداد که رهبر انقلاب آن را حماسه ي ملت ايران معرفي کردند، نه متعلق به رئيس جمهور است و نه متعلق به گروه يا فرد خاصي، بلکه متعلق به مردم بزگوار ايران است. (1) 
در کنار اين ديدگاه ها، برخي مشارکت ملت ايران را در انتخابات دوم خرداد 1376 با نگاهي منفي نگريسته و گفته اند که مردمي که به دنبال حرکت اصلاحات به راه افتادند، يک توده ي بي شکل، غير متشکل و غيرمنسجم بودند و بر اين اساس هيچ فرد، حزب، گروه يا تشکيلاتي نمي تواند مدعي شود که خالق دوم خرداد و يا حافظ آن است. (2) کساني که سهم آقاي خاتمي را در راه اندازي دوم خرداد بيشتر مي دانند، معتقدند که آقاي خاتمي با شعارهاي نو و خط مشي خاص خود، نوعي هماهنگي و همبستگي بين نيروهاي مختلف سياسي و مردم ايجادکرد.(3) کساني که دوم خرداد را حاصل تغيير در گروه هاي مرجع جامعه و به ميدان آمدن برخي گروه ها مثل جوانان و زنان مي دانند، معتقدند که دانشگاهيان و روشنفکران و به عبارتي طبقات مدرن جامعه، که به علت سياست هاي محافظه کارانه مرجعيت را ازدست داده بودند، با بازسازي خود، طبقات محذوف را به دنبال خودکشانده و آنها را به سوي کانديدايي خاص هدايت کردند.(4) 
به نظر مي رسد منصفانه ترين و نزديک ترين تحليل به واقعيت اين است که دوم خرداد متعلق به مردم و مرهون هماهنگي و ائتلاف گروه هاي برجسته ي خط امامي همچون مجمع روحانيون مبارز و سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي با کارگزاران سازندگي و تکنوکرات هاي مدرن بود. ترجيح اين ديدگاه به معناي نفي زمينه هاي مساعد براي رخداد دوم خرداد نيست، چرا که اين ائتلاف ها و گروه ها در شرايط ديگري، به دليل فقدان زمينه هاي مساعد، نمي توانندحتي طرفداران خود را به صحنه ي مشارکت در سياست و اجتماع بکشانند. 
از نظر تاريخي، در حالي که دو جناح راست سنتي و مدرن از اواخر سال 1374 فعاليت هاي خود را براي در اختيار گرفتن قوه ي مجريه آغاز کرده بودند، گروه هاي چپ و ائتلاف معروف به خط امامي ها از تابستان سال بعد فعاليت خود را در اين خصوص، با اميد اندکي که به موفقيت داشتند، آغاز کردند. جناح راست سنتي از يک سال مانده به انتخابات رياست جمهوري کانديداي خود را براي حضور در انتخابات مشخص کرده بود. راست هاي مدرن با عنوان کارگزاران سازندگي توسط افرادي همچون مهاجراني، عبدالله نوري و محجوب از چپ کارگري موضوع همه پرسي براي تمديد دوران رياست جمهوري آقاي هاشمي را مطرح کردند.(5) استدلال آنها اين بود که به خاطر برخي مواد قانون اساسي نبايد کشور را از تجربه ي مديريت و شخصيت ارزنده ي فردي با سابقه ي مشخص و روشن همچون هاشمي رفسنجاني محروم کرد. 
تکنوکرات ها يا فن سالاران، که کارگزاران سازندگي را با اين عناوين مي خوانند، کساني هستندکه با اعتقاد به توسعه و نوسازي اقتصادي و مهندسي اجتماعي در ظاهر به ايدئولوژي و ديدگاه خاصي گرايش ندارند، ولي با توجه به اعتقادشان به نظام اقتصاد جهاني و توسعه ي صنعتي مي توان آنها را در گروه پيروان تجدد و مدرنيسم غربي قرار دارد که اولويت اصلي خود را حاکميت آرمان هاي اصولي، ا نقلابي و عدالت خواهانه نمي دانند. آنها از ابزارهايي همچون تبليغات و با برخورداري از منابع مالي، همنوا با جريان هاي حاکم به سازماندهي و بقاي خود مي انديشند. 
در ايران بعد از جنگ تحميلي عراق عليه ايران، برخي افراد براي نوسازي کشور بر پيوستن به فرايند جهاني شدن، که بعد از فروپاشي بلوک شرق و اتحاد جماهير شوروي شتاب بيشتري پيدا کرده بود، تأکيد مي کردند. (6) بر اين اساس، برنامه هاي اقتصادي ايران در اين مقطع، که توسط تکنوکرات ها تنظيم و اجرا مي شد، کوششي براي تطبيق با برخي فرايندهاي جهاني شدن مثل جذب سرمايه و تکنولوژي خارجي، افزايش صادرات و واردات و ارتباط نزديکتر با کشورهاي صنعتي بود. 
«يکي از انگيزه هاي اصلي اين چرخش در سياست ها ضرورت بازسازي کشور پس از جنگ و ترميم وجهه و روابط خارجي ايران بود. در حقيقت گروه کارگزاران سازندگي که حول آقاي رفسنجاني گرد آمده بودند، در طرح نگرش جديد نقش عمده اي داشتند... لازمه ي تحقق چرخش جديد و توجه به فرايندهاي جهاني شدن، تغيير در سياست خارجي و تجديدنظر در سياست هاي اقتصادي و اجتماعي دولت بود. استدلال دولت در مقابل مجلس اين بود که شرط لازم براي توسعه ي اقتصادي کشور بويژه در شرايط بعد از جنگ دوم خليج فارس، تجديدنظر در سياست خارجي مي باشد.»(7) 
استدلال کارگزاران سازندگي اين بود که به منظور توسعه و پيشرفت اقتصادي بايد از انحصارگري و طرد نيروهاي مختلف پرهيز کرد. آنها بر توسعه ي تکنولوژيک، استقراض و استمداد از سرمايه هاي خارجي، کاهش مقررات گمرکي و تأمين آزادي هاي سياسي در چارچوب قانون اساسي براي تشويق مشارکت عمومي تأکيد مي کردند و معتقد بودند که در سايه رشد و توسعه ي اقتصادي مي توان به استقلال و عدالت رسيد. 
لايه ي کارگزاران سازندگي با عنوان راست هاي مدرن از راست سنتي جدا شدند و بعد ازمدتي به صورت حزبي سياسي در جامعه ظهور کردند. آنها تکنوکرات هاي مرتبط با چپ و راست برخي مديران دستگاه هاي دولتي، صاحبان شرکت هاي خدماتي، ساختماني و تجاري مدرن و صاحبان صنايع جديد بودند که براي تأثيرگذاري برجسته تر به صورتي متشکل تر به هم وصل شدند. در دوره ي سازندگي، با توجه به فرصت پيش آمده ، بيشتر بخش هاي اقتصادي و نهادهاي تصميم گيرنده در اين مورد در اختيار آنان قرار گرفت. سياست هاي اقتصادي آنها عموما متأثر از اقتصاد ليبرالي و سرمايه داري بر خصوصي سازي، آزادسازي و حداقلي کردن دخالت دولت تأکيد داشت و از نظر خارجي ديدگاه هاي آنان با رفتارها و عملکرد نهادهاي مالي و اقتصادي بين المللي هماهنگي داشت. در عرصه ي عمل سياسي و اجتماعي کارگزاران بر راهبردهايي همچون مصلحت انديشي، عمل گرايي و پراگماتيسم تأکيد مي کردند. 
کارگزاران سازندگي در انتخابات مجلس پنجم، که در تاريخ 1375/1/31 برگزار شد، آسيب پذيري جناح راست سنتي را نشان داده و جرقه ي يک دوره ي جديد را زده بودند. آنها در اين انتخابات به صورتي سازمان دهي شده با امکانات مالي فراوان خود و يورشي همه جانبه به افکار عمومي، اکثريت مطلق راست سنتي را در مجلس پنجم شکستند. در مرحله ي اول انتخابات مجلس پنجم در حوزه ي تهران، فائزه هاشمي شانه به شانه نفر اول جناح راست سنتي رأي آورد و تنها دو نفر از کارگزاران و راست سنتي با آرائي نزديک به هم موفق به گرفتن رأي لازم براي رفتن به مجلس شدند. اين انتخابات شکاف و اختلافي اساسي در جناح حاکم را به نمايش گذاشت و کارگزاران يا راست هاي مدرن را به عنوان مجموعه اي تأثيرگذار در حوادث سياسي کشور به جامعه معرفي کرد. 
فاصله ي بين کارگزاران سازندگي با راست سنتي تا انتخابات رياست جمهوري سال 76 رو به فزوني گذاشت. برخي نشريات چپ، بويژه دو هفته نامه ي عصرما، در برخي شماره هاي خود به دفاع از فائزه هاشمي در مقابل راست سنتي مي پرداختند و تلاش مي کردند اين شکاف را علني تر و عملي تر کنند. 
«ما بر اين باوريم که آقاي هاشمي رفسنجاني از وفادارترين و مبارزترين ياران حضرت امام (ره) هستند که از آغاز راه تا ارتحال آن بزرگ مرد همواره مورد توجه ايشان بودند و اين اعتماد با واگذاري سنگين ترين مسئوليت هاي انقلاب و جنگ به ايشان نشان داده شد و اين عنايت محل هيچ ترديدي نيست. اين اعتماد و اطمينان همچنين در سخنان مقام رهبري نيز پيوسته موج مي زند. به نظر مي رسد شخص ايشان بر اين تکرار عنايت خاص دارند، چه تقريبا در تمامي اين سخنراني ها تأکيد بر دولت، جريان سازندگي و به خصوص خلوص و لياقت شخصي آقاي هاشمي يک محور اساسي بوده است، اين نکته نيز محل ترديد نيست. حال چه شده است که عده اي يکباره، به وي، منصوبان و همکارانشان حمله ور شده و آنچنان مي تازند که به نظر مي رسد هيچ مانع و رادعي را در مسير خود نمي شناسند.»(8) 
انتخابات پنجمين دوره ي مجلس شوراي اسلامي علاوه بر معرفي کارگزاران سازندگي به عنوان مجموعه اي تأثيرگذار در فضاي سياسي کشور، ائتلاف گروه هاي چپ گرا، خط امام و تشکل هاي همسو با مجمع روحانيون مبارز را هم از انفعال خارج کرد، به گونه اي که افرادي از اين طيف توانستند به مجلس پنجم راه پيدا کنند. بعد از برگزاري انتخابات مجلس پنجم يعني تنها با گذشت هشت روز از آن، مهمترين چهره هاي چپ گرا از جمله حجج اسلام کروبي، موسوي خوئيني ها و خاتمي به همراه افرادي از سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي در تاريخ 75/4/30 درباره ي معرفي ميرحسين موسوي به عنوان کانديداي رياست جمهوري و تلاش براي کشاندن ايشان به صحنه ي انتخابات گفتگو کردند. (9) گروه هاي چپ گرا مي دانستند که از ميان آنها با توجه به شرايط حاکم و توانايي افراد، آقاي ميرحسين موسوي با توجه به اقبال عمومي و وزن قابل توجه سياسي اش توان رويارويي و رقابت با کانديداهاي طيف مقابل را دارد. دليل مورد توجه قرار گرفتن ايشان براي انتخابات از سوي محافل مطبوعاتي مربوط به جناح چپ هم همين موضوع بود. شوراي هماهنگي گروه هاي خط امام در تاريخ 1375/4/30 براي تشويق ميرحسين موسوي به کانديدا شدن به ملاقات ايشان رفتند. 
در اين مقطع، يعني تابستان 1375، روزنامه ي سلام تنها نشريه اي بود که اخبار و تحليل هاي مربوط به آمدن ميرحسين موسوي را پوشش مي داد. علاوه بر گروه هاي ائتلاف خط امامي، کارگزاران سازندگي هم نظر مثبت خود را نسبت به آمدن ميرحسين موسوي اعلام مي کردند. عطاءالله مهاجراني از اين گروه، علاوه بر اظهار اميدواري نسبت به آمدن ايشان، او را يکي از بهترين نامزدهاي داراي پايگاه مردمي و محبوبيت ملي معرفي کرد. (10) ائتلاف گروه هاي خط امامي در تاريخ 1375/7/23 در ملاقاتي با رهبر معظم انقلاب ضمن بيان ديدگاه هايشان درباره ي انتخابات، از شرکت فعال خود در انتخابات، رقابت جدي و در نظر گرفتن کانديدايي خاص براي خود صحبت کردند. رهبر معظم انقلاب ضمن تشويق آنها اعلان مي دارد که تصميم ندارند از فردي خاص حمايت يا نامزدي را به طور مشخص تأييد کنند. ايشان اظهار اميدواري مي کنند که رقابت فشرده باشد و بيش از 20 ميليون رأي به صندوقها ريخته شود. (11) 
گروه هاي چپ، بويژه مجمع روحانيون مبارز، سازمان مجاهدين و روزنامه ي سلام، اگر چه بر آمدن ميرحسين موسوي تأکيد مي کردند، ولي از آنجايي که در مورد آمدن ايشان شک و ترديد داشتند و در مورد موفقيت افراد ديگري از اين جناح در انتخابات اطمينان نداشتند، تأکيدات و اظهارنظرهايشان در مورد انتخابات رياست جمهوري چندان جدي گرفته نمي شد. در حالي که جلسات فشرده ي مجمع روحانيون مبارز در تابستان 1375 و اعلان حضور فعال در صحنه ي سياسي کشور به همراه تلاش هاي مختلف براي کشاندن ميرحسين موسوي به حضور در انتخابات دلگرم کننده ي چپ گرايان و گروه هاي ائتلاف خط امامي بود، پيام مهندس موسوي در هفتم آبان ماه 1375 مبني بر امتناع قطعي از نامزد شدن در انتخابات هفتمين دروه ي رياست جمهوري، شک گيج کننده اي به جناح سياسي چپ وارد کرد و ميزان اميدواري آنها به موفقيت در انتخابات را به شدت کاهش داد. اين امر جناح مقابل را، که به طور رسمي آقاي ناطق نوري را به عنوان نامزد انتخابات خود معرفي کرده بود، به پيروزي اميدوارتر کرد. آنها به اين نتيجه رسيده بودند که حتي بدون ائتلاف با کارگزاران سازندگي هم مي توانند برنده و پيروز انتخابات باشند. اين پيش بيني جدايي کامل کارگزاران را از جناح راست سنتي رقم زد و آنها را از ائتلاف وهمکاري نااميد ساخت. 
بعد از اعلام انصراف ميرحسين موسوي، مجمع روحانيون مبارز و سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي با صدور پيام هايي اعلام کردند که کماکان موضوع انتخابات نزد آنها مطرح و در آينده ي نزديک نامزد ديگري را به مردم معرفي خواهندکرد. (12) تلاش اين گروه ها بعد از عدم استقبال آقايان کروبي و خوئيني ها از کانديداتوري، در نهايت متوجه سيد محمد خاتمي شد. احتمال کانديدا شدن آقاي خاتمي ابتدا در بيست و چهارم آبان ماه 1375 در روزنامه ي اخبار و پس از آن در اطلاعيه هاي مجمع روحانيون مبارز، ستاد انتخابات تشکل هاي همسو، سخنراني ها و مصاحبه هاي روزنامه ي سلام منعکس شد. (13) اولين گروهي که با جديت به دنبال نامزدي آقاي خاتمي براي رياست جمهوري بود، مجمع روحانيون مبارز بود و پس از آن گروه هاي خط امام، انجمن اسلام مدرسين دانشگاه ها و دفتر تحکيم وحدت از نامزدي ايشان حمايت کردند. 
روزنامه ي سلام در هفتم بهمن ماه 1375 براي اولين بار از قطعي شدن نامزدي سيد محمد خاتمي براي رياست جمهوري خبر داد و وي را نامزد مجمع روحانيون مبارز، گروه هاي ائتلاف خط امام و شخصيت هاي فرهنگي - علمي کشور دانست. (14) پس از اين تاريخ با گذشت حدود يک ماه بهزاد نبوي، عضو سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي، در نهم اسفند 1375 در ميزگردي اعلام کرد که سازمان مربوطه از آقاي خاتمي حمايت مي کند. 
«دو جريان کلي را بايد در ترغيب آقاي خاتمي در نظر بگيريم، يک جرياني که عمدتا سياسي بودند، مانند برخي از دوستاني که همان زمان در دولت آقاي هاشمي حضور داشتند. اينها صرفا انگيزه ي سياسي داشتند. اين گروه فکر مي کردند تداوم جريان مخالف مي تواند امکان سياست ورزي در داخل کشور را از بين ببرد. گروه دوم کساني بودند که فکر مي کردند اگر آقاي خاتمي نيايد دستاوردهاي آن جريان از بين مي رود. اين دسته منافع سياسي مثل نجات انقلاب، زدودن چهره ي خشونت از دين و ... را پيگيري مي کردند.» (15) 
در اين مقطع هيچ اظهارنظر و يا اعلان حمايتي به نفع آقاي خاتمي از سوي نوگرايان ديني، روشنفکران و ملي - مذهبي ها، که خود را در پيروزي دوم خرداد شريک مي دانستند، مشاهده نمي شود و بيشتر آنها به دنبال کانديداهاي ديگري غير از آقاي خاتمي بودند. عزت الله سحابي در گفتگو با خبرنگاران داخلي و خارجي در 13 اسفند 1375، خود را کانديداي مستقل انتخابات رياست جمهوري اعلام کرد. در اواخر اسفند همان سال يعني 25 اسفند 1375 حبيب الله پيمان هم نامزدي خود را براي رياست جمهوري اعلام نمود. پس از آن ابراهيم يزدي و علي اکبر معين فر هم براي نامزدي خود اعلام آمادگي کردند. 
در خصوص حمايت کارگزاران سازندگي از سيد محمد خاتمي، عليرغم برخي شک و ترديدها بعد از مطرح شدن نامزدي سيد محمد خاتمي، برخي افراد اين گرايش به حمايت از ايشان پرداختند. روزنامه ي اخبار در 12 اسفند 1375 به نقل از عبدالله نوري رئيس مجمع حزب الله و عضو کارگزاران سازندگي مجلس پنجم نوشت که بعيد مي داند کانديداي مجمع روحانيون مبارز با کارگزاران سازندگي متفاوت باشد.(16) کارگزاران سازندگي از اين تاريخ با گام هاي محکم تري به سوي حمايت از خاتمي و نزديک شدن به جناح چپ کشور حرکت کردند و سرانجام در 24 فروردين 1376 با اطلاعيه اي رسمي به جمع حاميان آقاي خاتمي پيوستند. 
«کارگزاران با فهم دقيق اين ويژگي چپ جديد و در حالي که محافظه کاران آنان را از خود دور کرده بودند به استادي تمام کوشيدند خود را به جريان جديد چپ متصل سازند و حيات خود را تداوم بخشند. اتصال اين سه جزء (چپ مدرن، طبقه ي جديد و بدنه ي متصل به هر دو) مهمترين عامل پيروزي دوم خرداد را براي ايشان به وجود آورد.»(17) 
پيوستن کارگزاران سازندگي به طيف حاميان سيد محمد خاتمي علاوه بر علني کردن انفکاک در راست سنتي و مدرن، جناح چپ سياسي کشور را ازحمايت و پشتيباني مالي مقتدري مطمئن ساخت که نبايد چندان دغدغه ي هزينه هاي تبليغاتي داشته باشند. آنها مي توانستند با امکانات خود ماشين رأي جمع کني جناح دوم خرداد را به راحتي راه اندازي کنند. بدين جهت بود که محاکمه ي کرباسچي در سال بعد، به صورت غير مستقيم محاکمه ي دوم خرداد تلقي شد که هزينه ي تبليغات را از کجا آورده اند.(18) 

2- گفتمان خاتمي

سيد محمد خاتمي هنگام ورود به صحنه ي هفتمين انتخابات رياست جمهوري، براي توده ي مردم شخصيت شناخته شده اي نبود. در کارنامه ي او تصدي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و رياست کتابخانه ي ملي ايران وجود داشت. اين دو عملکرد و سابقه از او چهره اي فرهنگي براي آشنايان و مخاطبان خود ساخته بود. علاوه بر اين، برخي مؤلفه هاي شخصيتي ديگر همچون زيبايي، ذوق و قريحه ي سخنگويي، اعتماد و نفوذ کلام ايشان، اعتباري به ايشان داده بود که توسط ديگران مورد توجه واقع مي شد. جدا از ويژگي هاي شخصيتي، گفتماني که توسط آقاي خاتمي و طرفدارانش مطرح شد در مقايسه با رقباي وي کاملا نو و تأثيرگذار بود. 
برخلاف آنچه که بعد از دوم خرداد گفتمان اصلاح طلبي ناميده شد و مواردي همچون گذر از نظام ولايت فقيه و قانون اساسي ويژگي آن بود، گفتمان سيد محمد خاتمي، مفاهيم، ادبيات و زباني که ايشان مطرح کرد به هيچ وجه موازي با نظام جمهوري اسلامي و يا در مقابل آن قرار نمي گرفت. 
«خاتمي پس از در ميان گذاشتن ديدگاه خود با رهبري نظام با شعار حاکميت قانون و توسعه ي همه جانبه، متوازن و پايدار و براي مقابله با کژي ها و کاستي ها و اعتلاي جمهوري اسلامي به صحنه ي رقابت هاي انتخاباتي رياست جمهوري وارد شد.» (19) 
مفاهيم گفتماني خاتمي و سبک گفتار ايشان چهره ي يک متفکر و انديشه پرداز فرهنگي را به جاي يک سياستمدار به جامعه نشان مي داد. سيد محمد خاتمي با مورد خطاب قرار دادن نخبگان، دانشجويان، زنان و جوانان به جاي توسعه ي اقتصادي و رشد، که مردم عموما از چنان الگويي رضايت نداشتند، توسعه ي سياسي و مدني را در کانون صحبت هاي خود قرار داد. اين واقعيت در حالي بود که جناح مقابل، چه در انتخابات و چه قبل از آن، به صورت جدي از مفاهيم مدني و حقوق سياسي مردم صحبت نکرده بود. 
«آنچه به مثابه ريسماني در اين پراکندگي و کثرت، انتظام و وحدتي ايجاد کرد، گفتمان فراگير، سقف گون و هژمونيک خاتمي بود. تار و پود گفتمان خاتمي آميخته اي از عناصر و دقايق بديع (و از منظري بي بديل) و قديم بود. در قرائت او از اجتماع رابطه ي همنشيني و نه جانشيني ميان سنتي و مدرن، جامعه ي مدني و جامعه ي ولايي، جوان و پير، زن و مرد، خودي و ديگري، قانون و شريعت، نياز و ارزش، مشروطيت و جمهوريت، خداسالاري و مردم سالاري و... برقرار شده، ارکان جامعه و نظام در شأن خود محفوظ ماندند.»(20) 
آقاي خاتمي بعد از قطعي شدن حضورش در انتخابات، در اولين سخنراني رسمي و انتخاباتي اش که در مراسم احياي اتحاديه ي انجمن هاي اسلامي دانشجويان انجام شد، با رويکردي نو به مسائل سياسي و حکومتي پرداخت و آزادي بيان، جامعه ي مدني و توسعه ي سياسي در چارچوب نظام را محور صحبت هاي خود قرار داد. 
«در قانون اساسي جمهوري اسلامي حکومت از آن خداست که توسط مردم اعمال مي شود و ملت آن را با اراده ي آزاد پذيرفته است. قانون اساسي با گنجاندن حق انتخاب و اعمال حاکميت توسط مردم، راه را براي بدترين نوع استبداد، که همانا ناديده گرفتن اراده ي انسان با توجيه انتساب حکومت به خدا و اعمال آن توسط افراد يا قشر خاصي است، بسته است. رسالت حکومت و حاکم در بينش علي(ع) مبارزه با ظلم و بپاداشتن حق است. حکومت فعلي ما آغاز يک نظام جديد در تاريخ ظلم زده ي مسلمين به طور اعم و تاريخ ايران به طور اخص است. در الگوي حکومتي امام علي( ع) انسان ها هم حق تشکيل حکومت و هم حق نظارت و بازخواست از آن را دارند.»(21) 
در برنامه هاي اعلامي آقاي خاتمي، که در پنجم فروردين 1376 منتشر شد، ضمن اشاره به روح عدالت علوي، زدودن فقر و تأمين زندگي شرافتمندانه، راهکارها و اهداف کلاني مطرح شده بود که قابل توجه بود. 
«- پرهيز از خودکامگي و ممانعت از شکستن حرمت ها و تجاوز به حقوق و آزادي هاي قانوني، رسالت دولت است. 
- دولت اسلامي خدمتگزار مردم است نه ارباب آنها. 
- استقرار امنيت مستلزم مبارزه با قانون شکني است. 
- تلاش براي زدودن رذيلت هاي اخلاقي از جمله ريا، تملق، نفاق، فساد و بي بند وباري از وظايف دولت به شمار مي رود. 
- تلاش براي حاکميت قانون و ضابطه شرط پيشرفت اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي است. 
- تأکيد بر حضور فعال همه ي قشرها و پذيرش رقابت ها به عنوان يکي از مجاري اساسي مشارکت از سوي دولت، ضرورتي انکارناپذير است.» (22) 
تأمين آزادي مطبوعات، عدم مقابله و برخورد با آنها، تأکيد بر قانون و جامعه ي مدني، اصلاحات در چارچوب قانون اساسي، دوري از تکليف گرايي و مفاهيم ايدئولوژيکي از ديگر ويژگي هاي گفتمان سيد محمد خاتمي بود. در اين گفتمان به شهروندان با گرايش هاي مختلف سياسي احترام و اکرام مي شد و جوانان به جاي معضل، موهبت و نعمت تلقي مي شدند. 
«در برنامه ي رئيس جمهور منتخب، توجه به مسئله ي جوانان نقش تعيين کننده داشته و تفاوت بارز ديدگاه مطروحه با ديدگاه ساير داوطلبان، تأکيد وي بر ضرورت حضور جوانان و نوجوانان در تمامي عرصه ها و مشارکت فعال آنان در چرخه ي مشارکت يعني برنامه ريزي و اجرا توسط خود جوانان و نوجوانان بود. جوان گرايي سبب بسيج نوجوانان و جوانان در حمايت از رئيس جمهوري منتخب گرديد و نتيجه اي تعيين کننده به بار آورد و درس هاي بزرگي به نوجوانان و جوانان داد که براي مدتي طولاني در وجدان جمعي آنان حک خواهد شد و براي مدت ها در رفتار سياسي بعدي آنان به عنوان الگو و راهنما عمل خواهد کرد.» (23) 
توجه به شور و نشاط جوانان و نوجوانان در گفتمان خاتمي نقشي محوري داشت و اين شور و نشاط نه تنها منفي و ناهنجار نبود، بلکه حق آنها تلقي مي شد. بايد به آنها به عنوان آينده سازان کشور اعتماد شود. علاوه بر جوانان، توجه به زنان به عنوان نيمي از اعضاي جامعه، محور ديگر گفتمان آقاي خاتمي بود. اين واقعيت در حالي بود که براساس برخي نگرش ها به خانم ها به عنوان افرادي که کارها و مسئوليتهاي بزرگ و سياسي نبايد به آنها واگذار شود، نگاه مي شد. 
«آقاي خاتمي اين ديدگاه را مطرح کرد که زنان هم مثل مردان قابليت ها و توانايي هاي انجام مسئوليت هاي بزرگ را دارند و افرادي در ميان آنان هستند که مي توانند تصدي امور مهمي را برعهده بگيرند و نبايد آنان را در انزوا قرار داد. طبيعتا اين شعار از سوي زنان با استقبال زيادي روبرو شد و فرصت مناسبي براي آنان به وجود آمد تا نشان دهند واقعا داراي چنين توانايي هايي هستند.»(24) 
حضور در جمع دانشجويان و دست دادن با آنها و دست تکان دادن براي آنها، سفر به استان ها با اتوبوس اجاره اي، ديدار با روستائيان، استفاده از خنده و ادبيات مورد پسند جوانان از شيوه ي تبليغاتي آقاي خاتمي در هفتمين انتخابات رياست جمهوري بود که نه تنها در پيروزي او تأثيرگذار شد، بلکه در دوره هاي بعد توسط ساير کانديداها به کار گرفته شد. در ميتينگ دانشجويي دانشگاه صنعتي شريف براي آقاي خاتمي، جايگاهي با دسته گلي بزرگ در نظر گرفته بودند که در ابتدا ايشان از مجري برنامه خواست تا در پشت تريبون ساده بايستد و با دانشجويان صحبت کند. ايشان در ابتداي صحبت هايش گفت که من خود را همچنان يک دانشجو مي دانم و از شما مي خواهم که مرا به عنوان يک دانشجو در جمع خود بپذيريد. (25) اين شيوه ي برخورد متواضعانه با استقبال دانشجويان روبرو شد و مواردي ديگر از اين شيوه ي برخورد در رفتار و کردار خاتمي او را به چهره ي غالب انتخابات تبديل کرد. 
متانت، بردباري، صداقت و شعارهايي همچون زنده باد مخالف آقاي خاتمي به گونه اي بود که دوستان و حتي رقبايش را تحت تأثير قرار مي داد. او نخواست رهبر اصلاحات و اصلاح طلبي تجديدنظر طلب شود، چون معتقد بود رئيس جمهور حق ندارد رئيس اپوزيسيون درون نظام باشد.(26) با اين شيوه او به نماد اصلي و تبلور خواسته هاي جبهه دوم خرداد مبدل گشت تا در مقاطع مختلف چشم ها به او خيره شود تا با سخنان، موضع گيري ها و سکوتش بگويد که اصلاح طلبان چه مي خواهند. (27) 
دوستان خاتمي و اصلاح طلبان به او انتقاد مي کردند که او نخواست رهبر اصلاحات شود و در موارد مختلفي با عدم قاطعيت در مقابل رقباي سياسي کوتاه آمده و در کنار تجديدنظر طلبان و استراتژي فتح سنگر به سنگر نهادهاي قدرت قرار نگرفت. به نظر اين طيف، خاتمي با استفاده نکردن از تمام ظرفيتها، پتانسيل ها و شيوه هاي اصلاح طلبي، خود به عاملي براي کند شدن جريان اصلاحات و عدم توفيق اصلاح طلبان شد. در کنار ايرادات و انتقادات دوستان اصلاح طلب آقاي خاتمي از ايشان، جناح راست کشور و منتقدان اصلاح طلبي ليستي از ايرادها وانتقادها از خاتمي دارند که در مقابل خط شکني و افراطي گري تجديدنظرطلبان با تساهل و تسامح برخورد کرده است. اين جناح معتقد است که صداقت و حقيقت گويي هاي خاتمي، همه، شامل جريان مقابل مي شد و حتي به صورت جدي به ورود اپوزيسيون و مخالفان نظام به مطبوعات و نهادهاي مختلف اعتراض و برخورد نکرده است. با تمام نکات مثبت و منفي دوستان و منتقدان خاتمي، مي توان گفت که گفتمان ايشان جامعه را چندين گام به سوي توسعه ي سياسي و جامعه ي مدني پيش برد. اين گفتمان با تأثيرگذاري بر ادبيات سياسي، قانون مداري و مردم سالاري و توأم دانستن اسلاميت و جمهوريت و تعامل گسترده با کشورهاي خارجي، الگويي موفق در کنار ديگر سياستمداران نظام اسلامي براي کشور ثبت کرده است. 

3- حلقه ي کيان و مرکز مطالعات رياست جمهوري

تجديدنظر طلبان دوم خردادي، که بعد از پيروزي سيد محمد خاتمي تلاش کردند تا با نظريه پردازي براي دوم خرداد و معرفي آن به عنوان انقلاب، جنبش يا شبه انقلاب، جهت و گرايش خاصي به دوم خرداد بدهند، عموما معتقدند که بانيان دوم خرداد در حلقه هاي فکري و سياسي مشخصي قرار داشته اند. اين طيف معتقد است که سرمشق دوم خرداد نظريات اجتماعي و فکري نوگرايان ديني و تجلي اراده ي روشنفکران ديني در جامعه بوده است. (28) به نظر اين گروه، روشنفکران ديني هسته ي بسيج گر دوم خرداد بودند و آقاي خاتمي از مفاهيم مدرن برخي حلقه هاي تحقيقاتي استفاده مي کردند. گفتمان اصلاحي، مدني و مردم سالار دوم خرداد محصول تعامل فکري کانون هاي روشنفکري بوده و تعامل با روشنفکران غير ديني هم در برآمدن آن تأثير داشته است. در اين گرايش مي توان از روشنفکراني همچون عزت الله فولادوند، حسين بشيريه، باقر پرهام، داريوش آشوري، محمدعلي کاتوزيان و داريوش شايگان نام برد که تعامل فکري آنها با روشنفکران ديني دربرآمدن گفتمان اصلاحي و مردم سالار مؤثر واقع شده است.(29) 
مهمترين حلقه هاي مطالعاتي، که برخي تحليل گران و نويسندگان برآمدن اصلاح طلبي را مديون فعاليتهاي فکري آنان مي دانند، حلقه هاي مطالعاتي کيان و در مرحله ي بعد مرکز مطالعات استراتژيک رياست جمهوري و چند مرکز کم اهميت تر است. حلقه ي کيان به عنوان معروف ترين مرکز مطالعاتي تجديدنظرطلبان، در آغاز به توصيه و علاقه ي شهيد حسن شاهچراغي براي ايجاد کانوني فکري و ديني تشکيل شده بود و پيشينه ي آن به کانون فرهنگي نهضت اسلامي قبل از پيروزي انقلاب اسلامي مي رسد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، افرادي به دعوت شهيد شاهچراغي در مؤسسه ي کيهان دور هم جمع شده بودند و به انتشار کيهان فرهنگي تا سال 1369 پرداختند. (30) 
در کيهان فرهنگي مقالات جنجالي دکتر سروش با عنوان «قبض و بسط شريعت» منتشر شد که بحث و جدل هاي متعددي برانگيخت. کوشش دکتر سروش در مقالات قبض و بسط اين بود که براساس مباني معرفت شناختي ليبرالي، نسبي گرا و پلوراليستي، فهم ديني را فهمي تاريخي معرفي کند و با ايجاد ترديد در قداست علوم ديني و روايات فقهي آنها را به عنوان بخش هايي از علوم انساني معرفي نمايد. علاوه بر دکتر سروش و مطالب وي، افراد ديگري با گرايش هاي سکولاري همچون مجيد محمدي، مرتضي مرديها و حميد وحيد با کيهان فرهنگي همکاري و ارتباط داشتند در حالي که با خط مشي ديني و فرهنگي انقلاب هماهنگي نداشتند. در اين مقطع، بيشتر افراد حلقه ي کيان از اعضاي سردبيري روزنامه ي کيهان بوده و در روزنامه هم به نويسندگي و فعاليت هاي ديگر مي پرداختند و با سيد محمد خاتمي، که نماينده ي حضرت امام (ره) در کيهان و سرپرست اين مؤسسه بود، ارتباطي نه چندان جدي پيدا کرده بودند. 
بعد از بسته شدن کيهان فرهنگي و استعفاي آقاي خاتمي از مؤسسه ي کيهان طرفداران دکتر سروش و منتقدان نظام جمهوري اسلامي هم دسته جمعي از کيهان استعفا داده و مجله ي کيان را از اواخر سال 1369 راه اندازي کردند. ماهنامه ي جديد با مديرمسئولي رضا تهراني و سردبيري ماشاءالله شمس الواعظين شروع به کار کرده و اکبر گنجي در انتشارات صراط درس ها و سخنراني هاي دکتر سروش و افراد همفکر خود در محفل کيان را با سرعت چاپ و توزيع مي کرد. 
افراد حلقه ي کيان در آغاز تماما داراي يک گرايش خاص نبودند. برخي از آنها همچون حجاريان، علوي تبار، گنجي و باقي در دوره هاي معيني مرتبط و وابسته به نهادهاي جمهوري اسلامي بودند. از نظر فکري، گرايش اصلي اين افراد چپ گرايي بود و نقش آنها در تسخير سفارت آمريکا بيشتر از ديگران بود. موسوي خوئيني ها و حجاريان براي دانشجويان پيرو خط امام، که سفارت آمريکا را تسخيرکرده بودند، در درون سفارت کلاس سياسي گذاشته بودند.(31) اعضاي حلقه ي کيان، که ترکيبي از ليبرال ها و چپ گرايان بودند، هر هفته چهارشنبه ها در منزل يکي از اعضا دور هم جمع شده و به بحث هاي معرفت شناختي و فلسفي مي پرداختند.(32) اين افراد با بازانديشي افکار خود، غرب پژوهي را استراتژي مطالعاتي خود قرار داده بودند وبه اين نتيجه رسيده بودند که [تلفيقي از تجربيات مثبت تمدن غالب بشري (غرب) و دروني کردن آنها با ارزش هاي بومي و محلي، بهترين راهکار است و در همين راستاست که به تلفيق سه شکاف ملي، اسلامي و غربي تأکيد مي ورزند. (33)] 
آنها همچنين، به مرور زمان، از مواضع اصولي و ديني نظام جمهوري اسلامي فاصله گرفته و با شعار توسعه ي سياسي و پيوستن به نظام جهاني به سوي تمدن و تفکر غرب و ليبرالي حرکت کردند. دکتر عبدالکريم سروش در جواب اين سؤال که آيا او و دوستانش در محفل کيان با برنامه و طرح قبلي از فضاي عمومي انقلاب فاصله گرفته و به تأسيس جريان و جنبشي خاص اقدام کرده اند مي گويد که برنامه ريزي و عزم قبلي در کار نبوده، بلکه به مرور زمان و در فضا و زمان مناسب اين جريان مخاطب و مشتري پيدا کرده است.(34) بيشتر تخصص خود دکتر سروش به عنوان استاد و پدر معنوي محفل کيان در ترجمه و انتقال مفاهيم جديد غربي با رنگ و لعاب اشعار مولوي و تفکر غزالي بود. تلاش محوري ايشان تلفيق و هماهنگي بين افکار مدرن غربي و اسلامي بود و به همين دليل برخي افراد براي او و همفکرانش نام روشنفکران تلفيقي نهاده اند. 
در اواسط دهه ي هفتاد حلقه ي کيان فراخ تر شد و افراد ديگري از شهرهاي مختلف، اعضاي سابق جنبش دانشجويي، افرادي از نيروهاي وزارت ارشاد و اطلاعات و برخي افراد ملي - مذهبي به حلقه ي کيان پيوستند و تعداد آنها به بيش از 1000 نفر رسيد. محمد قوچاني افراد حلقه ي کيان را کساني مي داند که در بيست و هفتم تيرماه 1374 در اعتراض به تهديد دکتر سروش نامه اي به آقاي هاشمي رفسنجاني نوشته بودند. (35) 
سيد محمد خاتمي بعد از استعفا از وزارت ارشاد درخواست مجوز نشريه اي به نام آئين کرده بود تا از آن به عنوان تريبوني براي بيان افکار خود و همفکرانش استفاده کند. برخي از افراد حلقه ي کيان همزمان با سيد محمد خاتمي گروه کوچکتر آئين را شکل دادند. گروه آئين هيچ مجله اي تا سال 1382 منتشر نکرد و در اين سال، در حالي که حدود شش سال از رخداد دوم خرداد 1376 گذشته بود، محمدرضا خاتمي، برادر رئيس جمهور، اولين شماره ي اين نشريه را منتشر کرد. عليرغم عدم انتشار مجله، گروه آئين که گرايش هاي ديني شان قوي تر از حلقه ي کيان بود، جلسات دائمي هفتگي برگزار مي کردند. معروف ترين چهره هاي شاخص اين گروه محسن کديور، فاضل ميبدي، محمد شريعتي، خليلي اردکاني، حجاريان و خانيکي بودند. آنها در جلسات خود تجربيات خود را در عرصه هاي مختلف مبادله مي کردند. (36) تنها اقدام حلقه يا گروه آئين قبل از انتخابات رياست جمهوري سال 76، چند جلسه بحث و گفتگوي انتخاباتي بوده و جالب آنکه هنگام مطرح شدن کانديداتوري سيد محمد خاتمي در گروه آئين، محسن کديور و تعدادي ديگر از اعضا با کانديداتوري ايشان مخالفت مي کنند. (37) 
مرکز مطالعات استراتژيک رياست جمهوري يکي ديگر از مراکزي است که ادعا شده در ريشه گرفتن و راه اندازي اصلاح طلبي تأثيرگذار بوده است. اين مرکز در آغاز براي سامان دهي توسعه ي سياسي در سال 1368 در دوران رياست جمهوري آقاي هاشمي رفسنجاني شروع به کار کرد و به صورت هيئت امنايي اداره مي شد. موسوي خوئيني ها، که هم نماينده ي امام نزد دانشجويان پيرو خط امام و هم عضو مجمع تشخيص مصلحت نظام بود، در آغاز رياست اين مرکز را به عهده داشت. شاخص ترين بخش اين مرکز معاونت سياسي آن بوده که افرادي مثل حجاريان، علوي تبار، عبدي و مجيد محمدي در آن فعاليت داشته و پروژه هايي براي توسعه ي سياسي دنبال مي کردند.(38) برخي از اين افراد از جمله عباس عبدي درگذشته با آقاي خوئيني ها همکاري مي کرده اند. عبدي هنگام دادستاني موسوي خوئيني ها، واحد مطالعات و تحقيقات دادستاني را راه اندازي و اداره کرده بود. حجاريان در مرکز مطالعات استراتژيک برنامه ريزي کلاني براي مطالعه ي توسعه ي سياسي در ايران پايه ريزي کرده بود که برخي تحقيقات و نتايج مطالعاتشان در هفته نامه ي عصر ما و روزنامه ي سلام منتشر مي شد. 
«از سال 1368 که مرکز تحقيقات استراتژيک رياست جمهوري راه افتاد، من در معاونت سياسي اين مرکز همين پروژه ي کاري را دنبال مي کردم. معاونت سياسي مرکز تحقيقات استراتژيک يک پروژه بيشتر نداشت و آن هم پروژه ي توسعه ي سياسي بود. البته اين پروژه چندين زير پروژه داشت، نظير فرهنگ سياسي و رفتار سياسي اقشار مختلف ايران، پروژه ي تحليل چرايي انقلاب اسلامي با هدف تئوريزه کردن انقلاب، پروژه ي ماهيت دولت در ايران، پروژه ي نوسازي ايران...»(39) 
پروژه ي توسعه ي سياسي به ظاهر براي بقاء نظام و سازش آن با جهان سرمايه داري راه اندازي شده بود . نتيجه اي که آنها طي تحقيقات مختلف گرفته بودند اين بود که توسعه ي سياسي در ايران در مرحله ي اول نيازمند ايجاد برخي تغييرات در ساختار سياسي کشور است و در مرحله ي بعد بايد فرهنگ سياسي ايران متناسب با فرهنگ يک جامعه ي توسعه يافته تغيير کند.(40) 
نمود و نقش اعضاي مرکز مطالعات استراتژيک رياست جمهوري در راه اندازي دوم خرداد بيش از آنکه در فعاليت هاي اين مرکز مشخص باشد در فعاليت هاي روزنامه ي سلام نمايان بود که توسط اعضاي اين مرکز هدايت مي شد. روزنامه ي سلام، که بيشترين تلاش را در معرفي سيد محمدخاتمي داشت، پايگاهي براي همه ي افراد چپ گرا بود که در گذشته در کيهان فرهنگي کار مي کردند و با تعطيل شدن آن دنبال پايگاهي براي فعاليت مي گشتند. در روزنامه ي سلام علاوه بر افرادي از حلقه ي کيان و مرکز مطالعات رياست جمهوري، افراد ديگري از سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي فعاليت مي کردند. 
«حلقه ي سوم اين جنبش را بايد در آن 2500 دانشجويي که در دوران هاشمي رفسنجاني براي دوره ي دکتري به خارج از کشور، انگلستان، کانادا، استراليا و فرانسه اعزام شده بودند جستجو کرد. برخي از اين دانشجويان در پاره اي از انجمن هاي اسلامي به صورت کانون فکري- سياسي فعال بودند. به ياد دارم در سال 1375 که گروه هاي فشار در دانشگاه تهران و اميرکبير به جلسات سخنراني دکتر سروش حمله مي کردند و عرصه بر او تنگ شده بود به عنوان دانشجوي دکتري در دانشگاه لندن و دبير انجمن هاي اسلامي انگلستان با همکاري ديگر اعضاي انجمن دکتر سروش را به انگلستان دعوت کرديم. او به مدت 6 ماه براي دانشجويان بورسيه اي که هم اکنون تعدادي از آنها از فعالان جنبش دانشجويي هستند، جلسات مختلف بحث و گفتگو داشت، مانند محسن ميردامادي و محمدرضا خاتمي که در اين دوره نقش کليدي در حزب و روزنامه ي مشارکت دارند و در رأس فهرست نمايندگان منتخب تهران قرار گرفتند.»(41) 
اين اظهارنظر اگر چه براي معرفي کردن اصلاح طلبان به عنوان نيروهاي دخيل در راه اندازي دوم خرداد 1376 ارائه شده، اما همان گونه که از توضيحات پيداست، بيش از بيان تأثيرگذاري در راه اندازي رخداد دوم خرداد، ارتباط اصلاح طلبان و نوگرايان ديني را نشان مي دهد که چگونه افرادي که به عنوان اصلاح طلب تجديدنظرخواه مدعي جنبش اصلاح طلبي شدند با بسترهاي نوگرايي ديني مرتبط بوده اند. پيشينه ي پيوند تجديدنظرطلبان علاوه بر محافل و حلقه هاي ذکر شده در دانشکده ي حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران هم برقرار شده بود و آنها جلسات منظم همفکري و همسويي برگزار مي کردند. حجاريان مي گويد که با حضور رئيس دانشکده ي حقوق و علوم سياسي آقاي دکتر حبيبي و آقايان دکتر بشيريه، سيد جواد طباطبايي و نقي زاده در اين دانشکده يک گروه فکري تشکيل داده و تا زمان کانديداتوري خاتمي در جهت برنده شدن ايشان به ارائه ي برنامه و کمک فکري مي پرداخته است.(42) 
با نگاهي به فعاليت هاي فکري و سياسي محافل ذکر شده، مي توان گفت که در اين مراکز افرادي که طي دو دهه پيشينه ي چپ گرايي و ضد آمريکايي داشتند متأثر از فضاها و روش هاي معرفت شناختي، تحولات جريان جهاني چپ گرايي و جاذبه هاي تمدن غرب به انديشه هاي رفورميستي و ليبرالي تغيير گرايش دادند و با تشکيلات گروه هاي ليبرال به اشتراک در مواضع سياسي و فکري رسيدند. محافل مطالعاتي ذکر شده در حقيقت کارگاه استحاله ي فکري چپ گرايان راديکال دهه ي 60 و تغيير مباحث آنها از حمايت از مستضعفين به مباحث نسبي گرايانه و سکولاري بود. 
«از آنجا که اين اختلاط و اشتراک در فضايي تدريجي و آرام تحقق پيدا کرد و نيز به دليل آنکه جريان استحاله شده بر مراکز مهم نظام سلطه نداشت. حساسيت چنداني نسبت به آن برانگيخته نشد. شايد به مخيله ي هيچ کس خطور نمي کرد کساني که روزگاري خود را پرچمدار انحصاري دفاع از خط امام (ره)، مبارزه با آمريکا و حمايت از مستضعفين مي دانستند و تمام رقباي سياسي و سليقه اي خود را با برچسب اسلام آمريکايي از صحنه به در مي کردند طي چند سال دچار چنان دگرديسي و تطوري شده باشند که در يک حرکت پاندولي، درست در نقطه ي مقابل ديدگاه ها و نقطه نظرات انقلابي سابق قرار گيرند.»(43) 
محفلي ها اگر چه به بحث هاي مطالعاتي و فکري مي پرداختند، اما تصور اينکه اين مفاهيم توسط مردم مورد استقبال قرار بگيرد از نظر خود آنها هم بسيار دور از ذهن بود. 
«تصور اينکه جامعه ي ما توانايي و امکان عملي کردن آن انديشه ها را داشته باشد اصلا نبود... آن جمع بسته (حلقه ي کيان و سايرين) دنبال يک تحول فکري در جامعه بود. آن مفاهيم را دنبال مي کرد و به هيچ وجه به دنبال ايجاد جنبش در عرصه ي سياسي و اجتماعي نبود. در ذهن ما چنين چيزي نمي گنجيد. به همين دليل آنچه که در جامعه ي ما بعد از دوم خرداد اتفاق افتاد خارج از اراده ي آن جمع بود.» (44) 
چپ گرايان وکساني که آقاي خاتمي را تشويق به حضور در انتخابات کردند، بنا به گفته ي يکي از اصلاح طلبان تمام هم و غمشان اين بود که با کسب 4 تا 5 ميليون رأي پايگاهي براي نيروهاي چپ ايجاد کنند و با چانه زني به جناح مقابل بگويند که ما هم نيرويي با وزن 5 ميليوني از جمعيت 60 ميليوني ايران هستيم. (45) براين اساس، خود دوم خردادي ها و گروه هاي اصلي جناح چپ همچون مجمع روحانيون مبارز، سازمان مجاهدين و ديگر گروه هاي کوچکتر چندان اميدي به پيروزي نداشتند چه رسد به اين فرضيه که گفته شده تشکيلات محفلي اصلاح طلبان در رخداد دوم خرداد نقش اصلي داشته است. بعد از رخداد دوم خرداد و پيروزيي که نصيب جناح چپ در ايران شد، اصلاح طلبان وتربيت شدگان کارگاه روشنفکري و نوگرايي ديني در ابتدا گرداننده ي روزنامه هاي زنجيره اي شدند. شمس الواعظين، که سردبير مجله ي کيان بود، بعد از دوم خرداد سردبيري چهار روزنامه ي جامعه، توس، نشاط و عصر آزادگان را به عهده گرفت و رضا تهراني، مديرمسئول کيان، گرداننده ي روزنامه ي صبح امروز شد. 
«حلقه ي کيان پس از دوم خرداد به مثابه ي يک سايه ي موازي براي جنبش اصلاح طلبي در پيشبرد برنامه هاي آن عمل کرده و بخش عمده از اقتدار رسانه اي، روشنفکري و حتي تشکيلاتي اصلاح طلبان از آن حلقه ي جديدي از روشنفکران ديني است که روزهاي چهارشنبه در دفترکيان شکل مي گرفت... طي سال هاي اخير عمده روزنامه هاي تأثيرگذار جنبش اصلاح طلبي (جامعه، توس، نشاط، عصر آزادگان، صبح امروز، آفتاب امروز، خرداد، فتح و... ) و نيز هفته نامه هايي چون بهمن (به صاحب امتيازي عطاءالله مهاجراني) بهار و راه نو (به صاحب امتيازي اکبر گنجي) توسط اين حلقه هدايت شده است.»(46) 
اين افراد به همراه ديگر دوستان خود و طيفي از سکولارهاي ليبرال در آغاز بر تجديدنظرطلبي عليه نظام در مطبوعات دامن زدند و پس از آن با رخنه به مجلس ششم در مرحله ي عمل سياسي به فکر اصلاح طلبي در نظام و تغيير آرا نظام جمهوري اسلامي افتادند. (47) 

پي‌نوشت‌ها:

1- سيد محمد خاتمي، سخنراني در مراسم بزرگداشت دوم خرداد، در تاريخ 1377/3/2. 
2- بهزاد نبوي، «اصلاحات، مطالبات مردم، ملاحظات حکومت» (گفتگو) مجله ي آفتاب، سال دوم، شماره ي 18، شهريور 1381، ص 34. 
3- مصطفي تاج زاده، بيم ها و اميدها، صص 47-48. 
4- حميدرضا جلايي پور، دولت پنهان، طرح نو، تهران، 1379، ص 19. 
5- عبدالله نوري و عليرضا محجوب، روزنامه ي همشهري، تاريخ 75/6/10 و 1375/6/12. 
6- حسين بشيريه، «زوال هويت سياسي، غروب ايدئولوژي هاي هويت ساز»، روزنامه ي ايران، 1383/2/28. 
7- همان. 
8- «أين تذهبون»، دو هفته نامه ي عصر ما، 26 ارديبهشت 1375، سال سوم، شماره ي 44، ص 7. عناصر چپ گرا عدم صداقت خود را در حمايت از هاشمي در جريان انتخابات مجلس ششم با مطالب تخريبي شان در روزنامه هاي زنجيره اي به خوبي نشان دادند. 
9- حميد کاوياني، رمز پيروزي يک رئيس جمهور، مؤسسه ي نشر و تحقيقات ذکر، چاپ دوم، تهران 1378. صص 63-64. 
10- روزنامه ي همشهري، 1375/6/8. 
11- حميد کاوياني، رمز پيروزي يک رئيس جمهور، صص 85-86. 
12- روزنامه ي سلام. هفتم و نهم آبان ماه 1375. 
13- خبرنامه ي ستاد انتخابات تشکل هاي همسو، شماره ي 5، دي ماه 1375 و روزنامه ي سلام 1375/11/7 و 1375/11/11. 
14- ابراهيم انصاري لاري، انتخاب هفتم، انتشارات همشهري، تهران، تابستان 1376، ص 115. 
15- محمدرضا خاتمي، «خرداد 76، بازخواني پرونده ي اصلاحات»، ضميمه ي روزنامه ي ايران، 11 مرداد 1384. ص 4. 
16- ابراهيم انصاري لاري، انتخاب هفتم، ص 115. 
17- محمد قوچاني، يقه سفيدها، انتشارات نقش و نگار، تهران، 1379، چاپ دوم، ص 132. 
18- حميدرضا جلايي پور، پس از دوم خرداد، ص 129. همچنين، صادق زيباکلام، وداع با دوم خرداد، انتشارات روزنه، تهران، 1382، ص 60. يک اتهام کرباسچي آن بود که به برج سازاني که به ستاد خاتمي کمک کرده بودند امتيازاتي از سوي شهرداري داده شده بود. 
19- مصطفي تاج زاده، مجله ي آفتاب، شماره ي 22، دي و بهمن 1381،

مراقبت الله

شخصی وارد جنگل انبوه می شود .. به راست نگاه می کند .. به چپ نگاه می کند ... هیچ کس را نمی یابد ... با خودش می گوید : اگر در اینجا گناهی انجام بدهم چه کسی مرا می بیند؟

چه کسی مرا می بیند؟

پس ندای می شنود که می گوید.. درختان جنگل  با این فرموده الله به لرزش در می آیند:

أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ

آيا كسي‌ كه‌ آفريده‌ است‌ نمي‌داند؟، و حال اين كه او بسیار دقيق و باريك بين است؟

آیا به ناظر بودن الله ایمان داری؟

پس چرا این چشم ها به حرام نگاه می کند ...

آیا به ناظر بودن الله ایمان داری؟

پس چرا کلیب های حرام مبادله می شود؟ و به آن نگاه می شود و انتشار داده می شود..

آیا به ناظر بودن الله ایمان داری؟

پس چرا این گوش ها به حرام گوش می دهد!

کجاست مراقبت الله بر نفس خویش!!

پس چرا در انترنت به دنبال کلیپ های حرام هستی؟

آیا به ناظر بودن الله ایمان داری؟

پس چرا در شبکه های اجتماعی در فکر گمراهی دیگران هستی؟

آنها را به منکرات و فحشا دعوت می کنی؟

آیا از مراقبت الله غافلی؟

پس چرا در فکر ربودن ناموس دیگران هستی؟؟

آیا نمی دانی دو فرشته از چپ و راست ات اعمالت و حرکات تو را می پایند؟

إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ

آن گاه که دو فرشته اي از راست و چپ انسان نشسته اند و اعمال او را ثبت و ضبط مي دارند.